Η απομάκρυνση του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’ από το προσκήνιο υπήρξε βασική προτεραιότητα του Κινήματος, καθώς η παρουσία του εξακολουθούσε να αποτελεί «κόκκινο πανί» για τους Συμμάχους, αν και οι τελευταίοι, με προεξάρχοντες τους Γάλλους, ήδη από τους πρώτους μήνες του 1921, είχαν γυρίσει την πλάτη τους στον επελαύνοντα ελληνικό στρατό ενισχύοντας απροκάλυπτα ή λιγότερο φανερά τις δυνάμεις των Τούρκων εθνικιστών του Κεμάλ. Η επάνοδος, λοιπόν, σε κάποια μορφή «κανονικότητας» και η ομαλοποίηση του πολιτικού βίου με την προκήρυξη εκλογών έμοιαζε κάτι παραπάνω από επιβεβλημένη.
Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία τις ημέρες εκείνες «μύριζε μπαρούτι». Η «Μεγάλη Ιδέα» είχε καταχωνιαστεί στα εδάφη της Μικράς Ασίας, το ελληνικό στοιχείο είχε εκριζωθεί βίαια από την άλλοτε «γκιαούρ» Σμύρνη και μάλιστα κάτω από ανείπωτες συνθήκες, η «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» είχε καταπέσει σαν χάρτινος πύργος, ενώ τις αμέσως επόμενες ημέρες από την εκδήλωση του Κινήματος επέκειτο, «με συμμαχική εντολή», η άνευ όρων παράδοση της θρακικής, ήδη από το 1920, ελληνικής επικράτειας. Κοντά σε αυτά, ένα τεράστιο κύμα προσφύγων, που θα άγγιζε μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης (24 Ιουλίου 1923), το ένα τέταρτο του τότε συνολικού πληθυσμού βρισκόταν προ των πυλών.
Η Επαναστατική Επιτροπή που είχε συγκροτηθεί από ακραιφνή βενιζελικά στελέχη πρώτης γραμμής με τη «σκιώδη παρουσία» του αυτοεξόριστου από τον Νοέμβριο του 1920 στο Παρίσι Ελευθέριου Βενιζέλου αναζητούσε «βαλβίδα εκτόνωσης» για τα εξημμένα πάθη του Εθνικού Διχασμού που αναμοχλεύτηκαν έντονα την περίοδο μεταξύ 1915 και 1922. Ο λαός αναζητούσε, επίμονα και εμμονικά, χωρίς ωραιοποιήσεις, υπεκφυγές και «εκπτώσεις», «αίμα», την παραδειγματική δηλαδή τιμωρία των πολιτικών και στρατιωτικών ιθυνόντων της αντιβενιζελικής παράταξης στα χέρια των οποίων «απέθανε η Μικρασία».
Η «στημένη» Δίκη των Έξι που οδήγησε ύστερα από ανακριτική διαδικασία δεκαπέντε ημερών στην εκτέλεση το μοιραίο εκείνο πρωινό της 15ης Νοεμβρίου 1922 τριών πρώην πρωθυπουργών, δύο υπουργών, καθώς και του τελευταίου ηγήτορος της Στρατιάς της Σμύρνης, στρατηγού Γεωργίου Χατζηανέστη, σημαδεύει μια από τις μελανότερες σελίδες της Νεοελληνικής Ιστορίας, καθώς συνιστά «μνημείο χαλκευμένης δικαστικής απόφασης», ουδόλως πεπλανημένης και άστοχης.
Προφανώς εξέλιπε από τα θύματα-προβεβλημένα στελέχη των αντιβενιζελικών ο δόλος, για να υποστηριχθεί το βασικό κατηγορητήριο της δίκης που έκανε λόγο για επιτέλεση πράξεων, οι οποίες στοιχειοθετούσαν το αδίκημα της «εσχάτης προδοσίας». Ούτε ο Δημήτριος Γούναρης ούτε ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης και τα υπόλοιπα στελέχη της αντιβενιζελικής παράταξης που εκτελέστηκαν αδίκως λίγες μόλις ώρες από την ανακοίνωση της ετυμηγορίας του δικαστηρίου εκείνη την αποφράδα ημέρα επιδίωξαν σκόπιμα να οδηγηθεί η μικρασιατική εκστρατεία στον όλεθρο και τη συντριβή.
Δεν ήταν οι άνθρωποι αυτοί εθνικοί μειοδότες, όπως τους ήθελε η βενιζελική προπαγάνδα της εποχής, «προδότες» κατά την έκφραση του συρμού, ούτε είναι θεμιτό να επικαλεστεί κανείς ότι παρέδωσαν στους κεμαλιστές εθνικό έδαφος (η Σμύρνη δεν αποτελούσε καν τμήμα της ελληνικής επικράτειας και εκεί βρεθήκαμε κατόπιν εντολής...).
Το διακύβευμα, όμως, της απόφασης του επίδικου δικαστηρίου ήταν μεγάλο. Εκτός από την επίδειξη ακραίου ρεβανσισμού από τους βενιζελικούς, τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στη δίκη, μεταξύ άλλων, ο Θεόδωρος Πάγκαλος, που διεξήγαγε την ανακριτική διαδικασία, και ο Αναστάσιος Παπούλας, που συμμετείχε ως μάρτυρας κατηγορίας, ενώ ο ίδιος είχε διατελέσει αρχηγός της Στρατιάς το μεγαλύτερο μέρος της αντιβενιζελικής περιόδου 1920-1922, ανέσυραν στην αίθουσα της ακροαματικής διαδικασίας και στα παρασκήνια προσωπικά πάθη, μίση και εμπάθειες, καθιστώντας την έκβασή της αναπόφευκτη και μοιραία.
Ούτε και ο παρασκηνιακός ρόλος του Βενιζέλου, παρά τις περί καταλλαγής διαρροές από το περιβάλλον του, δεν ήταν ξεκάθαρος και αταλάντευτα υπέρ της συμφιλίωσης και αποτροπής. Ούτε εκείνος ο μεγάλος ηγέτης της βενιζελικής παράταξης κατάφερε τελικά να συγκρατήσει τις εξελίξεις και την αιματοχυσία. Βέβαια, από την άλλη πλευρά, δεν μπορούν να αμφισβητηθούν τα πολιτικά σφάλματα και οι «αστοχίες» της αντιβενιζελικής παράταξης, αλλά ούτε και η πλημμυρίδα των λαϊκών αντιδράσεων.
Σε τελική ανάλυση, τα πάθη και τα μίση του Εθνικού Διχασμού χρειάστηκε πάνω από μια εικοσαετία για να ξεχαστούν, ώστε να επέλθει η συμφιλίωση του λαού μας και εκείνος ενωμένος να βαδίσει στο έπος του ελληνοαλβανικού μετώπου. Στο μεταξύ, αναπόσπαστο, παραγωγικό και δημιουργικό τμήμα του έθνους είχαν γίνει οι περίπου ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες. Επ’ ευκαιρία, λοιπόν, της Δίκης των Έξι είναι ανάγκη να αναστοχαστούμε πού οδηγούν οι διχασμοί και το πολωτικό κλίμα τη ζωή του τόπου και να πάψουμε να υποθάλπουμε σκοπίμως πάθη και μίση με τον κακόβουλο λαϊκισμό.

Από τον Βασίλη Πλατή,
φιλόλογο-δρα Ιστορίας Α.Π.Θ.