Με αφορμή την αυριανή ένατη επέτειο της Παγκόσμιας Ημέρας για το Έδαφος, μια υπενθύμιση της θεμελιακής σημασίας του για την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου και ένας αναστοχασμός για την ανεύθυνη διαχείρισή του που οδηγεί στη γρήγορη υποβάθμισή του, θεωρείται ως ελάχιστη υποχρέωση. Το κεντρικό μήνυμα για τη φετινή επέτειο είναι «Εδάφη: εκεί που αρχίζει η τροφή» και είναι αφιερωμένη στη σημασία της γονιμότητάς τους. Ας δούμε λοιπόν γιατί το έδαφος και η γονιμότητά του έχουν τόση σημασία για τη ζωή μας, όπως παρουσιάζονται στην καμπάνια της φετινής επετείου:
* Για την ανάπτυξη των φυτών είναι απαραίτητο να υπάρχουν 18 θρεπτικά στοιχεία, τα 15 από τα οποία παρέχονται από το έδαφος και τα τρία από την ατμόσφαιρα μέσω της φωτοσύνθεσης. Σε ένα κουτάλι έδαφος υπάρχουν περισσότεροι μικροοργανισμοί από όσοι οι άνθρωποι στη γη.
* Τα εδάφη χρειάζεται να έχουν μια ορισμένη ποσότητα θρεπτικών στοιχείων σε κατάλληλες αναλογίες για να θεωρούνται υγιή.
* Τα γεωργικά εδάφη χάνουν θρεπτικά στοιχεία με την απομάκρυνση της φυτικής παραγωγής και εάν δεν έχουν βιώσιμη διαχείριση σταδιακά χάνουν τη γονιμότητά τους και δεν μπορούν να θρέψουν πλήρως τα φυτά τα οποία παρουσιάζουν ελλείψεις θρεπτικών στοιχείων.
* Η απώλεια των θρεπτικών στοιχείων είναι η σοβαρότερη διαδικασία υποβάθμισης των εδαφών που απειλεί την παραγωγικότητά τους και θεωρείται το πιο κρίσιμο πρόβλημα σε παγκόσμιο επίπεδο για την ασφάλεια των τροφίμων και τη βιωσιμότητα.
* Τα τελευταία 70 χρόνια το επίπεδο των θρεπτικών στοιχείων και των βιταμινών στις τροφές έχει μειωθεί δραματικά και περίπου 2 δισεκ. άνθρωποι παγκοσμίως υποφέρουν από ελλείψεις μικροθρεπτικών που είναι γνωστές ως κρυμμένη πείνα, επειδή δεν είναι εύκολο να ανιχνευτεί.
* Τα εδάφη μπορεί να υποβαθμίζονται και από πολύ μεγάλες συγκεντρώσεις στοιχείων λόγω υπερλιπάνσεων που δημιουργούν τοξικότητες στα φυτά και τα ζώα, ρυπαίνοντας ταυτόχρονα το περιβάλλον και ενισχύοντας την κλιματική αλλαγή.
* Η αγροτική παραγωγή θα πρέπει να αυξηθεί κατά 60% τουλάχιστο για να ικανοποιηθούν οι διατροφικές ανάγκες του πληθυσμού μέχρι το 2050.
* Οι εκτιμήσεις του ΟΗΕ είναι ότι το 33% των εδαφών παγκοσμίως έχουν υποβαθμιστεί.
* Με καλύτερη διαχείριση των εδαφών θα μπορούσε να αυξηθεί η παραγωγή τροφίμων κατά 58%.
Εκτός όμως από την παροχή θρεπτικών στοιχείων στα φυτά, τα εδάφη παρέχουν και άλλες πολύ σημαντικές υπηρεσίες, όπως η ρύθμιση της ποιότητας και σε σημαντικό βαθμό και της ποσότητας του νερού, η ανακύκλωση των βασικών στοιχείων μέσω της εδαφικής βιοποικιλότητας, η ρύθμιση της σύνθεσης των αερίων της ατμόσφαιρας, η παροχή πρώτων υλών για κατασκευή των παντός είδους κτισμάτων και η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Από τους 17 στόχους βιώσιμης ανάπτυξης που έθεσε η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 2015, το έδαφος παίζει άμεσα καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη τουλάχιστο στους τέσσερις:
* Στόχος 2- Τέλος της πείνας, επίτευξη ασφάλειας τροφίμων και βελτίωση της διατροφής και προώθηση της βιώσιμης γεωργίας,
* Στόχος 6- Διασφάλιση διαθεσιμότητας και βιώσιμης διαχείρισης του νερού και της υγιεινής για όλους,
* Στόχος 13- Ανάληψη επειγόντων μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών της,
* Στόχος 15- Προστασία, ανάπτυξη και προώθηση βιώσιμης διαχείρισης των χερσαίων οικοσυστημάτων, βιώσιμη διαχείριση των δασών, αντιμετώπιση της ερημοποίησης και ανάσχεση της υποβάθμισης της γης και της μείωσης της βιοποικιλότητας. Και έμμεσα και με πολλούς άλλους στόχους (όπως οι 1, 3, 7, 9, 14).
Αυτονόητο λοιπόν ότι αυτός ο θεμελιακός παράγοντας για την ίδια τη ζωή του ανθρώπου να πρέπει να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του ανθρώπου. Είναι όμως έτσι; Δυστυχώς όμως όχι αφού το έδαφος απειλείται συνεχώς και υποβαθμίζεται συνεχώς μέσω των δράσεων του ανθρώπου, όπως:
* Η εγκατάλειψη της γης, που προκαλείται από πολλές αιτίες. Σε παγκόσμιο επίπεδο από το 1700 έως το 1992 εγκαταλείφθηκαν 1.47 εκατ. ha, ενώ στην Ευρώπη των 25 μεταξύ 1990 και 2000 η αντίστοιχη έκταση ήταν σε 88.000 ha και οι προβλέψεις είναι ότι μέχρι το 2030 θα εγκαταλειφθεί περίπου το 11% της γεωργικής έκτασης. Στην Ελλάδα η εγκατάλειψη της γεωργικής γης άρχισε στις αρχές του 20ού αιώνα και στην περίοδο 1950-1970 λόγω της οικονομικής κρίσης στη γεωργία.
* Η αστικοποίηση, η οποία σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΗΕ αναμένεται μέχρι το 2050 το 68% του παγκόσμιου πληθυσμού να συγκεντρωθεί στις πόλεις. Την περίοδο 2000-2018 η ετήσια απώλεια γης στην Ευρώπη (των 28) ανήλθε σε περίπου 7.1 εκατ. στρ., ενώ στην Ελλάδα στην ίδια περίοδο χάθηκαν συνολικά 42.200 στρ. Τα τελευταία χρόνια μία σημαντική απώλεια γεωργικής γης προκαλείται από την αλόγιστη διάθεση παραγωγικής γης για εγκατάσταση επίγειων φωτοβολταϊκών συστημάτων, τη στιγμή που στη χώρα υπάρχουν τεράστιες εκτάσεις με γη μηδενικής ή οριακής παραγωγικότητας.
* Η εντατικοποίηση της γεωργίας, η οποία οδηγεί σε υποβάθμιση της ποιότητας του εδάφους (συμπίεση, διάβρωση, οξίνιση, αλάτωση, ρύπανση με οργανικούς και ανόργανους ρύπους –φυτοφάρμακα και βαρέα μέταλλα).
* Η διάβρωση των εδαφών, η οποία είναι η μεγαλύτερη απειλή των εδαφών παγκοσμίως. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του FAO, λόγω της διάβρωσης 25% της γης παγκοσμίως έχει υποβαθμισθεί σοβαρά, 36% έχει υποβαθμιστεί ελαφρά ή μέτρια, και μόνο το 10% θεωρείται ότι βρίσκεται σε σταθερή κατάσταση και βελτιώνεται. Ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι η απώλεια εδάφους λόγω διάβρωσης σε παγκόσμιο επίπεδο είναι 360 φορές μεγαλύτερη από τον ρυθμό δημιουργίας του. Στην Ευρώπη η μέση απώλεια εδάφους από διάβρωση είναι περίπου 49 φορές ταχύτερη από τον ρυθμό γένεσης του εδάφους, ενώ στην Ελλάδα είναι 1.7 φορές μεγαλύτερη από το μ.ό. της Ευρώπης και σε ακραίες περιπτώσεις που δεν είναι πολύ σπάνιες στην Ελλάδα, αναφέρονται θηριώδεις ρυθμοί απώλειας , δηλαδή 25.000 φορές ταχύτερα από το ρυθμό δημιουργίας του.
Άλλες αιτίες που προκαλούν απώλεια του εδάφους είναι οι εξορύξεις, οι πολεμικές δραστηριότητες και η κλιματική αλλαγή.
Είναι όμως οι εφαρμοζόμενες πολιτικές διαχείρισης των εδαφών αποτελεσματικές να αντιμετωπίσουν την υποβάθμιση των εδαφών; Και πλάι δυστυχώς η απάντηση είναι αρνητική. Στην Ευρώπη με κύρια ευθύνη των Γερμανών, δεν αποφασίστηκε ακόμα η έκδοση οδηγίας προστασίας των εδαφών, όπως η αντίστοιχη οδηγία για τα νερά. Τα μέτρα που περιλαμβάνονται στην ΚΑΠ (δημιουργία οικο-σχημάτων), είναι πολύ αδύναμα για να αντιμετωπιστεί η υποβάθμιση των εδαφών. Στην Ελλάδα η κατάσταση είναι πολύ χειρότερη, αφού η πολύπλοκη πολυνομοθεσία όχι μόνο δεν προστατεύει το έδαφος, αλλά ευνοεί την υποβάθμιση και συρρίκνωσή του. Το μόνο νομικό κείμενο που έμμεσα αναφέρεται στην προστασία του εδάφους είναι οι Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής του Υπουργείου Γεωργίας, οι οποίοι έχουν δημιουργηθεί κυρίως για την προστασία των νερών από τη ρύπανση γεωργικής προέλευσης. Τα αποτελέσματα είναι γνωστά από την ουσιαστική έλλειψη πολιτικής προστασίας του εδάφους, τουλάχιστο 30% της γεωργικής γης της χώρας έχει ερημοποιηθεί και το 50% βρίσκεται κάτω από σοβαρό κίνδυνο ερημοποίησης. Η Ανατολική Θεσσαλία βρίσκεται μεταξύ αυτών.
Τι θα έπρεπε λοιπόν να γίνει ώστε, η πηγή της τροφής μας να τύχει της στοιχειώδους προστασίας που τις αξίζει; Κατά την άποψή μας πρέπει να ληφθούν άμεσα τόσο θεσμικά όσο και τεχνικά μέτρα που να στοχεύουν στην αντιστροφή της σημερινής κατάστασης:
Στα θεσμικά-νομικά μέτρα, υπάγεται ο σεβασμός του άρθρου 24 του Συντάγματος και των αποφάσεων του ΣτΕ που ρητά προβλέπουν την προστασία της γεωργικής γης και του εδάφους και την αναμόρφωση της νομοθεσίας που θα οδηγεί στην οριοθέτηση και προστασία της γεωργικής γης και την προστασία του εδάφους, τη συμμόρφωση στη σύμβαση για την καταπολέμηση της ερημοποίησης και τη δημιουργία Κωδίκων Ορθής Διαχείρισης του Εδάφους.
Στα τεχνικά μέτρα περιλαμβάνονται η ολοκλήρωση του εδαφολογικού χάρτη της χώρας σε λεπτομερή κλίμακα, η εφαρμογή συστημάτων αειφορικής διαχείρισης του εδάφους και του αρδευτικού νερού της βλάστησης και του ύδατος (γεωργία συντήρησης, ανθρακοδεσμευτική γεωργία, οργανική γεωργία), η εφαρμογή της αγροδασοπονίας στις ορεινές περιοχές, η ανάπτυξη συστημάτων πρόβλεψης-παρακολούθησης της ποιότητας των εδαφών και γαιών και η επικαιροποίηση και εφαρμογή του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης. Ας ελπίσουμε ότι η 9η Παγκόσμια Ημέρα για το Έδαφος θα δώσει την αφορμή αναστοχασμού και αλλαγής τακτικής απέναντι στον παράγοντα από τον οποίο ξεκινά η παραγωγή της τροφής, όπως σημειώνει στο κεντρικό μήνυμα ο ΟΗΕ.

* Ο Χρ. Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, ερευνητής, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (e-mail: christotsadilas@gmail.com).