Οι Έλληνες Εβραίοι, πλήρως ενσωματωμένοι με την πάροδο του χρόνου στον εθνικό κορμό, αναδείχτηκαν σε αξιόλογα στελέχη των τοπικών κοινωνιών, διακρινόμενα για την οικονομική τους ευμάρεια και την περίοπτη κοινωνική τους θέση.
Δυστυχώς, η μανία του Χίτλερ και των «συνοδοιπόρων» του στράφηκε εναντίον των όπου γης Εβραίων, αλλά και άλλων θρησκευτικών και κοινωνικών μειονοτήτων, τις οποίες ο Χίτλερ έβαλε στο στόχαστρο και κατέστησε θύματα μιας ανείπωτης θηριωδίας εναντίον της ανθρωπότητας.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το 95% των Ελλήνων Εβραίων εκτοπίστηκε βίαια στο Άουσβιτς και άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου πλην μερικών εκατοντάδων επιζώντων εξολοθρεύτηκαν ως σύγχρονοι «μάρτυρες» με τον πλέον απάνθρωπο και εξευτελιστικό τρόπο, την εισαγωγή τους σε αποπνικτικούς θαλάμους αερίων, για τη διαβόητη «τελική λύση».
Τη ζοφερή, λοιπόν, περίοδο 1940-1945, οι ναζιστές ενεργοποίησαν στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου και στα υπόλοιπα στρατόπεδα θανάτου πραγματικές «κρεατομηχανές» που οι ίδιοι είχαν επινοήσει, στον βωμό της πλήρους επιβολής της ισχύος τους πάνω σε ανθρώπινες βασανισμένες ψυχές. Αποτέλεσμα της «εύρυθμης» λειτουργίας των «καλοσυντηρημένων» αυτών γερμανικών μηχανών ήταν η απώλεια πλέον του ενός εκατομμυρίου ζωών μόνο στο Άουσβιτς και έξι εκατομμυρίων συνολικά.
Οι μαρτυρίες των επιζώντων στα «κολαστήρια» των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης καταγράφηκαν και προβλήθηκαν όχι μόνο στην επίσημη ιστοριογραφία, αλλά και τη δημόσια ιστορία, ώστε να μην εμφανιστεί ποτέ ξανά η ναζιστική βία και οι ολοκληρωτικές και αυταρχικές μορφές διακυβέρνησης στις ευρωπαϊκές κοινωνίες και οι λαοί της Ευρώπης να βαδίσουν ενωμένοι και αλληλέγγυοι στην κοινή πορεία τους προς το μέλλον.
Ιδιαίτερα στις συνθήκες που διαμορφώθηκαν τα τελευταία χρόνια με την έξαρση του μεταναστευτικού-προσφυγικού ζητήματος, η ελληνική κοινωνία, πολυπολιτισμική πλέον, ατενίζοντας το παρελθόν, μπορεί να διδαχτεί αρκετά από την κοινωνική ιστορία των αρχών του προηγούμενου αιώνα, όταν σε πολλά από τα αστικά κέντρα της σημερινής Ελλάδας, Έλληνες, μουσουλμάνοι, Εβραίοι, Βούλγαροι, Σέρβοι και άλλες εθνότητες μοιράζονταν από κοινού τον ίδιο ζωτικό χώρο, με σεβασμό στην πολιτιστική και θρησκευτική ταυτότητα και ιδιαιτερότητα του καθενός.
Αναφέρουμε ενδεικτικά την περίπτωση της Θεσσαλονίκης, που δικαίως χαρακτηρίστηκε την εποχή εκείνη ως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», λόγω της δημογραφικής υπεροχής του εβραϊκού πληθυσμιακού στοιχείου σε αυτή, της Λάρισας, πόλης με ισχυρή οθωμανική παρουσία, της Βέροιας, της Καβάλας, των Ιωαννίνων, των Σερρών, της Καστοριάς και άλλων ελληνικών πόλεων, με έντονη την παρουσία του εβραϊκού στοιχείου.
Η 27η Ιανουαρίου φέρνει στον νου μας μερικές από τις πιο ζοφερές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας της χώρας, τις οποίες έχουμε προσπεράσει αλλά δεν έχουμε λησμονήσει. Στην εποχή του Μεσοπολέμου, με τη σιωπηρή συνενοχή του αστικού κόσμου της εποχής, επιβλήθηκε η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, του Ιωάννη Μεταξά. Η πολιτική ατμόσφαιρα της εποχής διευκόλυνε την άνοδο επίδοξων δικτατόρων σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, αναφορικά δε με την Ελλάδα, το βάρος της αποκατάστασης του προσφυγικού κύματος φαίνεται πως έπαιξε καταλυτικό ρόλο στις εξελίξεις.
Η αλήθεια είναι ότι η Ελλάδα δοκιμάστηκε σκληρά στα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου (1945-1949), ο οποίος άφησε «ανοιχτές» πληγές στην ελληνική κοινωνία την περίοδο που ακολούθησε, σχεδόν έως σήμερα. Ένα αρκετά σημαντικό τμήμα της ελληνικής πολιτείας «πλήρωσε» ακριβά τις ιδεολογικές επιλογές στις οποίες είχε προβεί κατά το προηγούμενο διάστημα.
Το ελληνικό κράτος, το οποίο αργότερα έκανε την αυτοκριτική του για τις πρακτικές εκείνης της περιόδου, απαιτούσε τότε πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων (νομιμοφροσύνης) από πολίτες του προκειμένου να βρουν δουλειά ή να τύχουν εξυπηρέτησης από τη γραφειοκρατία του (λ.χ. για την έκδοση πιστοποιητικού ή ταξιδιωτικού εγγράφου, απαραίτητου για μετανάστευση σε άλλη χώρα). Την εποχή εκείνη, αλλά και νωρίτερα, μέσα στη δίνη του Εμφυλίου Πολέμου, Έλληνες πολίτες εξαναγκάστηκαν να αποκηρύξουν με τρόπο ταπεινωτικό «τα πιστεύω» τους για να μην υποστούν οι ίδιοι και οι οικογένειές τους δυσμενείς συνέπειες (πρόκειται για τις λεγόμενες «δηλώσεις μετανοίας»).
Η περίοδος αυτή όμως έχει περάσει ανεπιστρεπτί και καλυφθεί από την αχλή του χρόνου. Το ανελεύθερο και αυταρχικό, εξάλλου, δικτατορικό καθεστώς που επέβαλαν οι συνταγματάρχες την 21η Απριλίου 1967 κατέρρευσε υπό το βάρος των έντονων αντιδράσεων της ελληνικής κοινωνίας και τις αρνητικές εξελίξεις στο Κυπριακό, μετά το πραξικόπημα κατά του αρχιεπισκόπου Μακαρίου (επέμβαση των Τούρκων στο νησί και κατάληψη του βόρειου τμήματός του).
Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας στον τόπο, στην αυγή της Μεταπολίτευσης, η φίμωση των ατομικών ελευθεριών των πολιτών και η λογοκρισία πέρασαν στα μαύρα κατάστιχα του παρελθόντος. Μαζί και οι εξορίες πολιτικών κρατουμένων σε ξερονήσια και τα βασανιστήρια ελεύθερων και θαρραλέων πολιτών. Η «καχεκτική» δημοκρατία παλαιότερων εποχών έκανε χώρο στην πολυφωνία και τον πλουραλισμό.
Ωστόσο, το μήνυμα που εκπέμπει στην ελληνική κοινωνία η ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος των Εβραίων συνδέεται άρρηκτα με το παρόν. Στην Ελλάδα σήμερα δεν υπάρχει εμφανώς «έλλειμμα δημοκρατίας», όπως τουλάχιστον μπορεί να ισχυριστεί κανείς για κάποιες άλλες ευρωπαϊκές χώρες, κυρίως του τέως ανατολικού μπλοκ. Ούτε στους κόλπους της ελληνικής πολιτείας έχει εμφιλοχωρήσει σε βαθμό διαβρωτικό ο διχασμός, κάτι που συνέβη με υψηλό τίμημα κατά το πρόσφατο παρελθόν.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, με την αφύπνιση της ιστορικής μνήμης, την αντικειμενική και απροκατάληπτη έρευνα του παρελθόντος, και την απόρριψη της λήθης, όσο και εάν είναι επώδυνο, οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν τη δυνατότητα να οριοθετήσουν αποτελεσματικά την ιστορική τους διαδρομή σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Ο σεβασμός στον «Άλλο», η προσήλωση στις αξίες του ανθρωπισμού, η πίστη στο δημοκρατικό πολίτευμα πρέπει να αποτελούν βασική προτεραιότητά τους.
Από τον Βασίλη Πλατή,
φιλόλογο-δρα Ιστορίας Α.Π.Θ.
