Κατά τήν περίοδο αυτήν, όπως άλλωστε και σε κάθε χρονική περίοδο αγώνων του Έθνους μας, ιστορικός υπήρξε και ο ρόλος, τον οποίο διεδραμάτισε η Εκκλησία μας και τεράστια η συμβολή της στη σωτηρία του λαού και του τόπου. Στις δύσκολες ώρες της κατοχής η Εκκλησία μας ευτύχησε να έχει στο πηδάλιό της διαδοχικά Προκαθημένους τoν Χρύσανθο (Φιλιππίδη, 1938-1941) και τον Δαμασκηνό (Παπανδρέου, 1941-1949), άνδρες με πίστη, τόλμη, παρρησία κα σθένος, που ο καθένας τους προσέφερε στην Εθνική Αντίσταση υπηρεσίες μοναδικές. Η πρώτη αντιστασιακή πράξη στην κατεχόμενη Πατρίδα μας ήταν αναμφισβήτητα η σθεναρή και απόλυτη άρνηση του Αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου να «παραδώσει» συμβολικά, ως μέλος Επιτροπής, την πόλη των Αθηνών στους Γερμανούς κατακτητές. Μετά το περήφανο «ΟΧΙ» του Ιωάννη Μεταξά στους Ιταλούς, τώρα ακούσθηκε και το άλλο «ΟΧΙ», αυτήν τη φορά στους Γερμανούς. Αυτό το «ΟΧΙ», το οποίο διεκήρυξε επισήμως ο Κομοτηναίος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος, ο από Τραπεζούντος, ο οποίος ευθαρσώς αρνήθηκε να συμμετάσχει στη συμβολική παράδοση της πόλεως των Αθηνών, δηλώνοντας με παρρησία ότι: «Ο επικεφαλής της Εκκλησίας δεν παραδίδει την πρωτεύουσα της πατρίδας του εις ουδέναν ξένον. Ο επικεφαλής της Εκκλησίας ένα καθήκον έχει: να φροντίσει διά την απελευθέρωσιν αυτής». Ακολούθησαν οι σημαντικές αρνήσεις του να προστεί δοξολογίας στη Μητρόπολη, επί τη αφίξει των κατακτητών και να ορκίσει την από αυτούς σχηματισθείσα Κυβέρνηση Τσολάκογλου, δηλώντας με παρρησία: «Δεν μπορώ να ορκίσω Κυβέρνησιν προβληθείσαν υπό του εχθρού. Ημείς γνωρίζομεν ότι όλες τας κυβερνήσεις ορίζει ο λαός και ο Βασιλεύς. Εδώ τώρα, ούτε ο λαός εψήφισε την Κυβέρνησιν, ούτε ο Βασιλεύς την όρισεν». Οι πράξεις αυτές κρινόμενες με τα μέτρα της τότε εποχής, συνιστούν σπάνιο φαινόμενο υψηλού πατριωτικού και εκκλησιαστικού ήθους, που αναδεικνύει τον Χρύσανθο αντάξιο του Ελληνικού Κλήρου και των Ελλήνων Ιεραρχών.
Αλλά και ο διαδεχθείς τον Χρύσανθο νέος Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός υπήρξε και αυτός αντάξιος των περιστάσεων. Αυτός οργάνωσε με καταπλήσσουσα μεθοδικότητα ένα πανελλήνιο δίκτυο παροχής βοήθειας στους Έλληνες, τον Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης (Ε.Ο.Χ.Α.), που υπήρξε η μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση των μετόπισθεν γιατί αυτή εξασφάλισε στον λαό διατροφή, περίθαλψη, προστασία, σωτηρία, επιβίωση. Η Εκκλησία στα χρόνια εκείνα στάθηκε πιο κοντά στον λαό και ως φιλόστοργη Μητέρα αγκάλιασε και προστάτευε τα παιδιά της. Αλλά και πολλούς Εβραίους έσωσε ο Δαμασκηνός και πολλοί άλλοι ιεράρχες. Χάρη στην τόλμη του η Εκκλησία δεν υποχώρησε σε πιέσεις για αποδοκιμασία των Αντιστασιακών Ομάδων και στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων καθημαγμένη μεν, αλλά υψηλόφρων και υπερήφανη, όπως τα παιδιά της. Η γερμανική κατοχή ανέδειξε το μέγεθος της ψυχικής δυνάμεως και της γενναιότητος του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Όταν οι Γερμανοί εζήτησαν να επιστρατευτούν Έλληνες πολίτες για να σταλούν στο ρωσικό μέτωπο, ο Δαμασκηνός αντέδρασε με όλη του τη δύναμη για να αποφύγει η χώρα την εθνική αυτή συμφορά. Είχε κατηγορήσει ευθέως και απροκάλυπτα τους Γερμανούς κατακτητές από τον άμβωνα πολλές φορές, με αποτέλεσμα ο κατοχικός πρωθυπουργός Γ. Τσολάκογλου να τον απειλήσει λέγοντάς του: «Μακαριώτατε, προσέχετε μήπως οι Γερμανοί σας τουφεκίσουν» και ο Δαμασκηνός με το γνώριμο, αγέρωχο, ύφος του απήντησε: «Οι στρατηγοί τουφεκίζονται, οι αρχιερείς απαγχονίζονται και είμαι έτοιμος προς τούτο».
Μια όντως εμβληματική και «μπαρουτοκαπνισμένη» από τις μάχες εκκλησιαστική μορφή υπήρξε ο κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής αρχιμανδρίτης Σεραφείμ Τίκας, ο από Άρτης, εν συνεχεία Ιωαννίνων και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών (1974 - 1998), ο οποίος από το 1943 με εντολή του Γέροντά του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού οργανώθηκε στην αντιστασιακή οργάνωση του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (Ε.Δ.Ε.Σ.) υπό τον στρατηγό Ναπολέοντα Ζέρβα, αντιπροσωπεύοντας επίσημα την Εκκλησία της Ελλάδος στην Εθνική Αντίσταση. Σύμβολο αντίστασης στον αγώνα κατά των κατακτητών αποτέλεσε και η συμμετοχή στις υπό τον Άρη Βελουχιώτη ανταρτικές ομάδες του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (Ε.Α.Μ.) του ηγουμένου της Μονής Αγάθωνος της Υπάτης, αρχιμανδρίτου π. Γερμανού Δημάκη (παπα«Ανυπόμονος») και του πρωτοπρεσβυτέρου π. Δημητρίου Χολέβα – πιο γνωστού ως «Παπαχολέβα» – από τη Τσιούκα Φθιώτιδος. Υπήρξαν κι άλλοι κληρικοί στη Ρούμελη, στη Θεσσαλία, στη Μακεδονία, στην Ήπειρο, στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη, σ’ όλη την κατεχόμενη Ελλάδα, που είτε γύριζαν σε πόλεις και χωριά εμψυχώνοντας τον λαό, είτε πολεμούσαν στα βουνά. Για να τιμήσει τη μνήμη τους η Ιερά Σύνοδος εξέδωσε το 2001, επί αρχιεπισκοπείας του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, τον τόμο «Μνήμες και μαρτυρίες από το ‘40 και την κατοχή» σε «αναγνώριση των δράσεων και υπηρεσιών τους προς την πατρίδα». Υπενθυμίζουμε ότι με νόμο της Πολιτείας ο Ε.Δ.Ε.Σ. και το Ε.Α.Μ. έχουν αναγνωρισθεί ως οι δύο κύριες οργανώσεις της ενιαίας Εθνικής Αντίστασης 1941 – 1944.
Φυσικά, κατά την περίοδο της κατοχής, κοντά στους Επισκόπους, το «παρών» τους δίνουν και οι ιερείς εφαρμόζοντας τον ευαγγελικό λόγο «ο ποιμήν ο καλός την ψυχήν αυτού τίθησιν υπέρ των προβάτων» (Ιω. 10,11). Προσεύχονται για τους αγωνιζόμενους στρατιώτες και τις οικογένειές τους, συμμετέχουν στίς διάφορες Επιτροπές των μετόπισθεν, γίνονται οι εμψυχωτές και παρηγορητές των οικογενειών εκείνων των οποίων οι σύζυγοι και τα παιδιά έπεσαν μαχόμενοι υπέρ Πατρίδος, συμμετέχουν και μοιράζονται την κατοχική πείνα καί δυστυχία με το ποίμνιό τους, ενώ βοηθούν όσο μπορούν με όλες τους τις δυνάμεις οργανώνοντας τα συσσίτια.
Χωρίς να παραγνωρίζουμε -κάθε άλλο- τη σημασία του ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών εκ μέρους των ανταρτικών ομάδων πάνω στα βουνά, στον οποίο έχει τη μετοχή της και η Εκκλησία με στελέχη όλων των βαθμίδων του κλήρου, θα πρέπει να υπομνήσουμε ότι στα δύσκολα εκείνα χρόνια που το Έθνος βασανιζόταν κάτω από την τριπλή Κατοχή, η Εκκλησία ανέλαβε και έφερε στους ώμους της τον μεγάλο Σταυρό του Μαρτυρίου ως χρέος απέναντι στην ιστορία της και ως δείγμα στοργής της απέναντι στα πάσχοντα παιδιά της. Και είναι χρέος μας αυτήν την αλήθεια να τη διαλαλήσουμε για λόγους ιστορικής δικαιοσύνης και αιώνιας μνήμης των αθανατων εκείνων μορφών που πρωταγωνίστησαν στον ιδιότυπο εκείνο αγώνα της Εκκλησίας δίδοντας την ψυχή τους, αλλά, όταν χρειάσθηκε, ποτίζοντας και με το αίμα τους το δένδρο της λευτεριάς.

* Ο Χάρης Ανδρεόπουλος είναι σύμβουλος Εκπαίδευσης
κλ. ΠΕ01 Θεολόγων,
δρ. Εκκλησιαστικής Ιστορίας Α.Π.Θ.
(xaan@theo.auth.gr), μέλος της Εταιρείας Εκκλησιαστικού
και Κανονικού Δικαίου (ΕΤΕΚΚΑΔ).