(Με αφορμή την εικαστική συνάντηση Μουσική-Ζωγραφική-Ποίηση, στην πόλη της Λάρισας! Στις 3 Δεκεμβρίου)
Θα μπορούσε να σχολιαστεί ...Τέχνη και Φιλοσοφία και πώς στεγάζονται... δύσκολο να ερμηνευτεί, καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων και προβληματικής και οι σχέσεις τους θέτουν πολύ περισσότερα ζητήματα από όσα θα μπορούσαν να σχολιαστούν σε μια συστηματική μελέτη...
Η Τέχνη έχει το προνόμιο να μας δίνει πιο παραστατικά πιο συγκεκριμένα, πιο απτά όσα η φιλοσοφία προσπάθησε, μέχρι στιγμής, να ερμηνεύσει με έναν αφαιρετικό λόγο. Η ζωγραφική ειδικότερα, έχει πετύχει να βλέπει το πριν από τη νόηση κόσμο...και η Τέχνη έχει ως έργο της να αποκαλύψει το μυστήριο του κόσμου.
Για τον Μερλώ –Πόντυ ο Σεζάν είναι ο ζωγράφος που κατεξοχήν στόχευσε στο να κατακτήσει το ορατό και να εκφράσει το είναι...ο Σεζάν είναι ο καλλιτέχνης που αναφέρεται συχνότερα στο κείμενο και με έναν τρόπο που πιστοποιεί οικείωση με το έργο του...γνωστή η στάση του Σεζάν προς την θεωρητική προσέγγιση της τέχνης...λέει ο ίδιος κάπου, ...«ζωγραφίστε εκεί βρίσκεται η σωτηρία».
Vivere, deinde philosopfare- πρώτα ζούμε και ύστερα φιλοσοφούμε.Ένα παλαιό ρητό για το οποίο έχουν δοθεί πολλές ερμηνείες, ειρωνικές ή σοβαρές. Το επανέφερε στην επικαιρότητα η φιλοσοφία του υπαρξισμού που συμπυκνώνεται στη ρήση του Σαρτρ: l’existance précède l’essence, η ύπαρξη προηγείται της ουσίας. Σήμερα, ίσως θα πρέπει να αναζητήσουμε την ουσία για να συνεχίσουμε να υπάρχουμε. Αυτήν την ουσία μπορεί να την αναζητήσουμε σε όλες τις μορφές της ανθρώπινης δραστηριότητας. Θα περιοριστούμε στην τέχνη ενός μεγάλου Γάλλου ζωγράφου, του Τουλούζ Λωτρέκ.
Ο Λωτρέκ, δημιούργησε το έργο του στην ατμόσφαιρα των ιμπρεσιονιστών αλλά κατατάσσεται μάλλον στους εξπρεσιονιστές ζωγράφους. Τι θα μπορούσε να μας ενδιαφέρει στις μέρες που ζούμε η ενασχόληση με την τέχνη, πέραν της αισθητικής συγκίνησης αυτής καθαυτής; Το 1923 ο Πικάσο έλεγε: «Όλοι ξέρουμε ότι η Τέχνη δεν είναι η αλήθεια. Η τέχνη είναι ένα ψέμα που μας επιτρέπει να πλησιάσουμε την αλήθεια, τουλάχιστον μίαν αλήθεια που διαφαίνεται».
Το έτος 1885 υπήρξε το τέλος της παλιάς εποχής με το θάνατο του Βίκτωρ Ουγκώ. Αρχίζει η νέα εποχή που απεκλήθη η Ωραία Εποχή, la Belle Epoque με τα νέα ρεύματά της. Σ’ αυτήν την Ωραία Εποχή ανήκει και ο Λωτρέκ. Η καταδυνάστευση που υφίστατο ο κόσμος από τον ακαδημαϊσμό, θα οδηγούσε μοιραία στην απολύτρωση με μία θεαματική επανάσταση. Δεν μπορεί να καταπιέζει κανείς και να αλλοιώνει την ανθρώπινη φύση επί μακρό χρονικό διάστημα. Κάθε καταπίεση φθάνει αργά ή γρήγορα, αλλά πάντοτε στην έκρηξη της απολυτρώσεως. Η μετάβαση της τέχνης από τον 19ο στον 20ό αιώνα δεν ήταν αποτέλεσμα ομαλής εξελίξεως αλλά θυελλώδους επαναστάσεως.
Μετά τον ιμπρεσιονισμό, ακολουθούν σε ταυτόχρονες σχεδόν κινήσεις οι ανταρσίες μεμονωμένων αναρχικών που ακούν στα ονόματα: Cezanne, Seurat, Van Gogh, Gauguin, Bonnard.Ο Ιμπρεσιονισμός παραμένει το μεγάλο ορόσημο που σήμανε το τέλος μιας εποχής και την απαρχή διαμορφώσεως μιας νέας. (1860). Η νέα αυτή κίνηση στην οποία συμμετέχει και ο Λωτρέκ, εισβάλλει στον 20ό αιώνα και κυριαρχεί μέχρι σήμερα, φθάνοντας σε απίθανες συνέπειες με εξάρσεις, καταπτώσεις, ακόμη και εκφυλιστικά φαινόμενα. Ο καλλιτέχνης μετατρέπει και μεταφράζει τον κόσμο που βλέπει σε Ιδέα και κατάσταση της ψυχής του. Δεν ενδιαφέρεται να δώσει ακριβές αντίγραφο του φυσικού αντικειμένου. Η τέχνη τώρα, όπως το ήθελε και το ποθούσε ο Πλάτων, απομακρύνεται και ελευθερώνεται από το φυσικό αντικείμενο για να καταστήσει την ιδέα αμέσως αισθητή.
Δύο ρεύματα διαμορφώνονται. Ο φωβισμός στη Γαλλία και ο εξπρεσιονισμός ή καλύτερα ο γερμανικός εξπρεσιονισμός στη Γερμανία. Οι δύο κινήσεις διαφέρουν στο βαθύτερο νόημα του μηνύματος. Ο γερμανικός εξπρεσιονισμός είναι έκφραση της βαθύτερης μεταφυσικής αγωνίας του Υπαρξισμού ενός Κίργκεγκαρντ ή του Υπαρξιακού μηδενισμού ενός Νίτσε. Έχει αναμιχθεί με το μυστηριώδη κόσμο του ενστίκτου, του ονείρου, του παραμυθιού, της εφιαλτικής αγωνίας της γερμανικής ψυχής. Αντιθέτως οι οπαδοί του φωβισμού χρησιμοποιούν τα χρώματα που ουρλιάζουν όπως τα βλέπει ο Λατίνος κάτω από το χαρούμενο ήλιο. Αυτή η διαφορά μεταξύ τραγικής αγωνίας και χαρούμενης ευτυχίας εξηγεί πολλά. Ο εξπρεσιονισμός είναι μια κραυγή που διασχίζει το σκοτάδι της υπάρξεως. Πολλοί από τους καλλιτέχνες του αν δεν πεθάνουν ως μάρτυρες θα ζήσουν ως καταραμένοι. Στα ταραγμένα χρόνια μετά τον Α’ Π.Π. ακολούθησε η ήττα της Γερμανίας και η κοινωνική αθλιότητα. Τα «τρελά χρόνια» παραπαίουν ανάμεσα στη διασκέδαση, στην απαισιοδοξία, στην απόγνωση και στην ελπίδα της επαναστάσεως. Τότε ο εξπρεσιονισμός εκτείνεται με δύναμη και ζωντάνια σε όλες τις εκδηλώσεις της τέχνης.
Με το φουτουρισμό, τον οποίο εμπνεύστηκε ο Φίλιππο Τομάσο Μαρινέτι, Ιταλός ποιητής και φίλος του Μουσολίνι, όλα οδηγούν στην άρνηση του παρελθόντος. Ο υπεράνδρας σαν υπεράνθρωπος σε όλο του το μεγαλείο. «Πηγαίνεις προς τις γυναίκες; Μη λησμονείς το μαστίγιο». Κίνηση ανταρσίας με πολλούς πυρομανείς κατά την έκφραση του Απολιναίρ. Ύπατος σκοπός της τέχνης είναι η έφεση προς το δηλαδή η Ολοκλήρωση που επιτυγχάνεται με το διάμεσο κάποιου, πάντοτε απατηλού συμβόλου. Το Σύμβολο σύντομα αποδεικνύεται ότι είναι μέσον αυταπάτης. Για αυτό ο άνθρωπος απογοητευμένος ζητά τη συνεχή αλλαγή συμβόλων. Γι’ αυτό και αισθάνεται κορεσμό με την παράδοση και ασπάζεται κάτι το νέο.
Δεν ήταν τυχαίο ότι ο φουτουρισμός γεννιέται στην Ιταλία και στις αρχές του 20ού αιώνος. Η Ιταλία μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5ο μ.Χ. αιώνα ουδέποτε υπήρξε ως ενοποιημένο και ανεξάρτητο κράτος. Όμως, ο ιταλικός πατριωτισμός και η ιταλική συνείδηση διατηρούν πάντοτε τη ζωντάνια τους. Ακριβώς το ίδιο συνέβη και με την ελληνική εθνική συνείδηση αμέσως μετά την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας... Μέχρις ότου, το εθνικό ιταλικό όραμα που διαμορφώνεται από την εποχή του Δάντη και του Μακιαβέλι, βρίσκει τη δικαίωσή του στα τέλη του 19ου αιώνα!
Ως καλλιτεχνική κίνηση ο φουτουρισμός ήταν φυσικό να μην κρατήσει πολύ. Ο άνθρωπος τελικώς πάντοτε βρίσκει ότι τα απατηλά σύμβολα δεν είναι αυτό που ζητούσε. Αλλά η Ιταλία συνέχισε το δρόμο της στην οικονομική και κοινωνική της ανάπτυξη.
Ο ντανταϊσμός είναι απλώς το ξέσπασμα της σοβούσης κρίσεως. Ανοίγει το δρόμο προς τον ιρασιοναλισμό του σουρεαλισμού. Ο εξευτελισμός των απατηλών μέσων για την επίτευξη της ολοκληρώσεως, η επίγνωση της αυταπάτης φέρνει το γέλιο. Μετά το γέλιο θα αφήσει ένα αβάστακτο κενό στην ψυχή των ανθρώπων. Ο άνθρωπος, από ανάγκη επιβιώσεως, θα είναι και πάλι καταδικασμένος να γυρίσει στα Είδωλα. Το νταντά ξεψύχησε και αυτό το 1923. Θα βρει τη συνέχειά του στην Αμερική το 1960 με το ασυνάρτητο χάπενινγκ και την εκλεκτική του συγγένεια προς το παράδοξο και ειρωνικό νταντά, που θα εξελιχθεί στην αμερικανικής εμπνεύσεως ελαφρότητα της ποπ αρτ.
Εφόσον ο άνθρωπος ζει δεν θα έρθει ποτέ το τέλος της ιστορίας.
Λάμπρος Γιώτης
Εικαστικός
