Τα κρούσματα ενδοσχολικής βίας παρουσιάζουν σημαντική αύξηση στην Ελλάδα, όπως επίσης και η εμφάνιση γενικών και ειδικών μαθησιακών δυσκολιών. Αποτελούν προβλήματα των καιρών ή η ελληνική κοινωνία έφτασε στο κατάλληλο σημείο ωριμότητας ώστε να έρθει αντιμέτωπη με τέτοιου είδους ζητήματα; Ο Λαρισαίος Ηλίας Κουρκούτας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας και Ειδικής Αγωγής και Διευθυντής του Τομέα Παιδαγωγικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης εξηγεί πως πολλά από τα προβλήματα της κοινωνίας παραμένουν ίδια στην πάροδο των ετών. Αυτό που αλλάζει είναι οι συνθήκες και οι τρόποι έκφρασής τους, αλλά και οι τρόποι που οι άνθρωποι τα διαχειρίζονται ή τα βιώνουν.

Συνέντευξη: Παναγιώτα Φούντα

Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι 1 στα 3 ελληνόπουλα έχουν πέσει θύματα εκφοβισμού στο σχολείο ή bullying, κατά τον διεθνή όρο. Από την άλλη, ο εγκληματολόγος κ. Γιάννης Πανούσης σε ομιλία του στη Λάρισα τόνισε ότι δε μπορούμε να μιλάμε για τέτοιου είδους φαινόμενα στην ελληνική κοινωνία. Τι από τα δύο ισχύει;

Μπορώ να σας πω με σιγουριά ότι το φαινόμενο υπάρχει έντονα στα ελληνικά σχολεία και οι έρευνες λένε την αλήθεια. Ο κ. Πανούσης, επειδή τυγχάνει να συνεργάζομαι μαζί του, έχει υποστηρίξει πολλές φορές ότι δεν πρόκειται για σοβαρό πρόβλημα στην ελληνική κοινωνία και τη σχολική κοινότητα. Η δικιά μου γνώμη, με βάση την εμπειρία και την έρευνα μας, είναι ότι ακόμη και οι πιο ήπιες μορφές συγκαλυμμένης «βίας», όπως ο κοινωνικός αποκλεισμός και η σκόπιμη απόρριψη από συνομηλίκους, οι επαναλαμβανόμενες κοροϊδίες, εξευτελισμοί και ταπεινώσεις, ειδικά μπροστά σε άλλους, πληγώνουν βαθύτατα, σε όλες τις ηλικίες, και ειδικά στις νεότερες. Προκαλούν έντονα συναισθήματα ντροπής, φόβου και αυτο-απαξίωσης, καθώς και κοινωνικής απόσυρσης, εφόσον το άτομο νοιώθει να βάλλεται στον πυρήνα του εαυτού του, αλλά και στην εικόνα του απέναντι στον άλλο. Υποστηρίζεται, επίσης, ότι οι οργανωμένες συμμορίες και οι ακραίες καταστάσεις βίας εκλείπουν στην Ελλάδα. Μπορεί, πράγματι, οι συμμορίες των αμερικάνικων δρόμων να μην είχαν  εμφανιστεί στο παρελθόν, αλλά παρατηρούνται τώρα συγκαλυμμένα, κάτω από ένα ιδεολογικό μανδύα και νομιμοποιημένες από ένα πολιτικό χώρο, ακραίας εθνικιστικής παράταξης. Η ιδεολογία αυτή διασφαλίζει μία «ταυτότητα υπεροχής και ανωτερότητας» στα μέλη του, μία παντοδύναμη ναρκισσιστική (αυτό)εικόνα, η οποία είναι φαντασιωτική και φανταστική. Γι’ αυτό και  πολλοί έφηβοι έλκονται, αναπληρώνοντας τα αισθήματα μειονεξίας ή των δικών τους βιωμάτων. Είναι μία «ψευτο-ταυτότητα» που βασίζεται στην ιδεολογία και πρακτική της βίας, στην υποτίμηση έως και εξαφάνιση οποιουδήποτε δεν συμφωνεί μαζί της . Το bullying, επίσης, ο συστηματικός και σκόπιμος εκφοβισμός του άλλου, είτε μεμονωμένα, είτε ομαδικά συνεχώς αυξάνεται και στη χώρα μας, ειδικά στα σχολεία και έχει την ίδια λειτουργία: διασφαλίζει στον νέο ένα αίσθημα υπεροχής πάνω στον άλλο και ικανοποίει τα σαδιστικά αισθήματα βίας. Πολλές φορές ο εκφοβισμός γίνεται για διασκέδαση, λόγω ανωριμότητας, χωρίς να αναγνωρίζονται οι συνέπειες του. Μπορεί σε ένα τρίτο άτομο ή σε κάποιον ενήλικα στο χώρο του σχολείου ο εκφοβισμός να φαίνεται ασήμαντος ή μέρος των παιδικών-εφηβικών συγκρούσεων. Όμως οι επιπτώσεις στο θύμα είναι πολλές και επιβλαβείς. Έχω συναντήσει πολλά παιδιά που αρνούνται να πάνε σχολείο, νοιώθουν τεράστιο άγχος, και φόβο και κλείνονται στον εαυτό τους. Κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις είναι πράγματι «σοκαριστικές», εξαιτίας και της αδυναμίας του σχολείου και του περίγυρου να αντιληφθούν τι συμβαίνει. Το αίσθημα του να είσαι εγκλωβισμένος στο φόβο, ανήμπορος να αντιδράσεις και εντελώς απροστάτευτος είναι από τα χειρότερα που μπορεί να βιώσει ένα παιδί. Και είναι ευθύνη και των γονέων και των εκπαιδευτικών να το διαχειριστούν.

Τα παιδιά ζητούν βοήθεια από τους γονείς; Και εν συνεχεία οι γονείς απευθύνονται σε ειδικούς προκειμένου να αντιμετωπίσουν τέτοιες καταστάσεις;

Στις μέρες μας περισσότερο σε σχέση με παλαιότερα Οι λόγοι, που συμβαίνει αυτό, είναι πολλοί. Πρώτον έχει αλλάξει σε μεγάλο βαθμό η σχέση των παιδιών με τους γονείς. Πλέον μπορούν να τους μιλήσουν ελεύθερα για πολλά ζητήματα. Το θέμα της επικοινωνίας έχει βελτιωθεί στην ελληνική οικογένεια κι αυτό είναι κάτι που βοηθάει σε περιπτώσεις σοβαρών προβλημάτων. Παράλληλα, υπάρχει καλύτερη ενημέρωση στα σχολεία και συχνά καλλιεργείται το κατάλληλο έδαφος, ώστε το παιδί να μπορεί να εξομολογηθεί το πρόβλημα του. Όμως ακόμη δεν έχουμε φτάσει στο επίπεδο της πλήρους αποδοχής. Εμείς το πρώτο πράγμα που συμβουλεύουμε τους γονείς, όταν πέφτουν τέτοια περιστατικά στην αντίληψη τους, είναι να ενημερώνουν άμεσα το σχολείο. Το σχολείο πρέπει όμως να είναι ικανό να αναγνωρίσει τη σοβαρότητα του προβλήματος. Χαρακτηριστικά, μπορώ να σας αναφέρω παράδειγμα παιδιού που υφίστατο λεκτική και ψυχολογική βία στο σχολείο, και όταν είπε το πρόβλημα του στη δασκάλα του, εκείνη αδιαφόρησε, προφανώς υποτιμώντας τη σοβαρότητα. Αυτό προκάλεσε απελπισία και χειρότερη οργή στο παιδί. Αντιλαμβάνεστε ότι αυτό ήταν διπλό πλήγμα: ένιωσε απροστάτευτο και απελπισμένο μέσα του, νοιώθοντας παράλληλα ντροπή και φόβο να το αναφέρει στους γονείς του, αλλά και θυμό για τη δασκάλα που δεν τιμωρούσε αυτούς που τον πλήγωναν. Σκεφτείτε το ίδιο πράγμα να συνέβαινε στον εργασιακό σας χώρο. Να υφίσταστε βία και να μη σας συμπαραστέκεται κανείς. Είναι επίπονο, παρόλο που  θεωρητικά έχετε τη δύναμη, ως ενήλικας, να το διαχειριστείτε καλύτερα και να υπερασπιστείτε τον εαυτό σας. Είναι μια έντονα ψυχοφθόρα και τραυματική κατάσταση, πόσω μάλλον όταν πρόκειται για ένα παιδί. Από μία πλευρά είναι λυπηρό που το ζήτημα παίρνει διαστάσεις, αλλά με αυτό τον τρόπο αφυπνίζονται τόσο οι γονείς και η εκπαιδευτική κοινότητα, όσο και η κοινωνία γενικότερα απέναντι στην ανοιχτή ή συγκαλυμμένη βία. Κι όταν αναγνωρίζεις το πρόβλημα μπορείς και να το αντιμετωπίσεις.

Στην αντίπερα όχθη, υπάρχουν τα παιδιά – θύτες. Έχετε ασχοληθεί με περιστατικά παιδιών που ασκούν βία;

Σε αυτή την περίπτωση τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Δεν είναι πολύ συχνό φαινόμενο κάποιος γονέας που το παιδί του παρουσιάζει σημάδια επιθετικότητας και προβλήματα συμπεριφοράς να απευθυνθεί σε ψυχολόγο. Συχνά τέτοιες συμπεριφορές τα παιδιά τις αντιγράφουν από τους ίδιους τους γονείς ή τις μεταφέρουν ως βιώματα  από οικογένειες με πολλά προβλήματα, άρα δύσκολα θα αναζητήσουν βοήθεια. Η επιθετική διασπαστική συμπεριφορά μπορεί συχνά να είναι και αντίδραση σε κάτι επίπονο που βιώνει το παιδί, ένας τρόπος να ταρακουνήσει ή και να εκδικηθεί το περιβάλλον, μπορεί και να εκφράζει συναισθήματα απελπισίας, αλλά κι όπως είπαμε μία εσωτερική βία που την βγάζει στον άλλο και επιβαλλόμενος κερδίζει αυτοπεποίθηση, αισθήματα δύναμης και ανωτερότητας. Υπάρχουν και ήπιες περιπτώσεις, όπου η προβληματική συμπεριφορά αντανακλά την αδυναμία επιβολής ορίων από τους γονείς και την ανωριμότητα του παιδιού. Όταν πρόκειται για τον σκόπιμο εκφοβισμό και τρομοκράτηση ταυ άλλου, πολλοί «πέφτουν από τα σύννεφα» όταν ακούσουν ότι το παιδί τους συμπεριφέρεται με αυτό τον τρόπο. Πολλές φορές, μάλιστα, και τα ίδια τα παιδιά δεν αντιλαμβάνονται το πόσο μπορεί να πληγώνουν με τη συμπεριφορά τους ένα άλλο άτομο.

Ένα άλλο ζήτημα που παρουσιάζεται τελευταία είναι η έντονη αύξηση των μαθησιακών δυσκολιών. Μήπως αυτές πάντοτε υπήρχαν, αλλά δεν ήμασταν σε θέση να τις αναγνωρίσουμε;

Φυσικά. Οι μαθησιακές δυσκολίες δεν είναι σημείο των καιρών. Υπήρχαν πάντοτε. Όμως πρέπει να διαχωριστούν από τις κακές μαθησιακές επιδόσεις. Έχουμε τις ειδικές μαθησιακές δυσκολίες, όπως η δυσλεξία, δυσαριθμησία, δυσαναγνωσία, κλπ, οι οποίες δεν έχουν να κάνουν με εξωγενείς παράγοντες, όπως η έλλειψη προσοχής και κινήτρων ή το κακό διάβασμα, αλλά θεωρούνται νευροφυσιολογικής φύσης. Αυτές με την κατάλληλη αντιμετώπιση μειώνονται σημαντικά. Μπορεί να μην θεραπεύονται, αλλά οι παρεμβάσεις που ακολουθούνται – που σε καμία περίπτωση δεν είναι φαρμακευτικές – επιτρέπουν στο παιδί να έχει απόλυτα φυσιολογική πορεία σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες, με την κατάλληλη υποστήριξη. Από την άλλη, υπάρχουν οι γενικές μαθησιακές δυσκολίες, που αποτελούν απόρροια ουσιαστικών προβλημάτων των παιδιών, οικογενειακών, προσωπικών ή και ζητημάτων που σχετίζονται με ένα ακατάλληλο εκπαιδευτικό σύστημα. Λόγω αυτών των προβλημάτων δε μπορούν να συγκεντρωθούν, να παρακολουθήσουν, αποκτούν μεγάλα μαθησιακά κενά, κ.ά.

Πιστεύετε ότι έχει σημειωθεί πρόοδος προς την επίλυση τέτοιων θεμάτων;

Μεγάλη. Με τη δημιουργία Τμημάτων Ένταξης στα σχολεία έχει παρατηρηθεί σημαντική βελτίωση σε παιδιά με μαθησιακά προβλήματα. Ακόμη και αν τα ΤΕ  δεν λειτουργούν απόλυτα άριστα, τα παιδιά βοηθιούνται, αυξάνεται η αυτοπεποίθηση τους και κατ’ επέκταση και οι επιδόσεις τους και κερδίζουν την εκτίμηση των συμμαθητών, γονιών, δασκάλου, κλπ.. Όταν οι μαθησιακές δυσκολίες δεν αντιμετωπίζονται κατάλληλα, το παιδί μένει πίσω, τα κενά συσσωρεύονται και το ίδιο νιώθει ανεπαρκές και εγκλωβισμένο στην αποτυχία. Η ένταξη στην τάξη συμβάλλει στην ενίσχυση της θετικής ταυτότητας του εαυτού. Με πρακτικές όπως τα τμήματα ένταξης τέτοια φαινόμενα, αν δεν εξαλείφονται, παρουσιάζουν μεγάλη βελτίωση.

Αυτό που θέλω να τονίσω, και αφορά όλων των ειδών τα προβλήματα που μπορεί ένα παιδί να αντιμετωπίζει στο σχολείο, είναι η έλλειψη σχολικών ψυχολόγων.

Είναι απαράδεκτο το να μην υπάρχουν ψυχολόγοι στα σχολεία να υποστηρίζουν γονείς, εκπαιδευτικούς και μαθητές με δυσκολίες, να διαμεσολαβούν για να αποφεύγονται οι κρίσεις και οι συγκρούσεις μεταξύ γονέων και δασκάλων, αλλά και να επιτρέπουν στο παιδί να βρει ένα χώρο να διαπραγματευτεί τα προβλήματα του. Τα παιδιά έχουν ανάγκη να μιλήσουν, ειδικά αυτή την περίοδο που η κρίση διογκώνει τα όποια προβλήματα ήδη υπάρχουν στις οικογένειες.

Είναι γεγονός ότι όλο και περισσότεροι Έλληνες καταφεύγουν «στο ντιβάνι» του ψυχολόγου. Έχουν αυξηθεί τα προβλήματά μας, αποκτήσαμε το θάρρος να τα εξομολογηθούμε ή πρόκειται για μόδα; Τα προβλήματα, γενικά μιλώντας, είναι περίπου τα ίδια. Για παράδειγμα, τα προβλήματα της εφηβείας. Δεν έχουν να κάνουν με την κοινωνία, αλλά με τη συγκεκριμένη αναπτυξιακή φάση της ζωής του παιδιού. Η ανεξαρτητοποίηση, η σεξουαλικότητα, οι σχέσεις με το άλλο φύλο, η αποδοχή από τον άλλο, η εικόνα του εαυτού και του σώματος, το αίσθημα αυτοπεποίθησης είναι προβλήματα που αντιμετωπίζουν όλοι οι έφηβοι. Βέβαια, κάθε γενιά επεξεργάζεται αυτά τα ζητήματα διαφορετικά βιώνοντας τις αντιφάσεις, δυσκολίες και περιορισμούς της εποχής της. Οι κοινωνικές αλλαγές επηρεάζουν σίγουρα τη μορφή των προβλημάτων και τον τρόπο με τον οποίο αυτά εκφράζονται ή ακόμη και βιώνονται από τους έφηβους, αλλά στην ουσία τα ζητήματα παραμένουν τα ίδια.

Μήπως τελικά χρειαζόμαστε όλοι μια επίσκεψη στον ψυχολόγο;

Η αναζήτηση «συμβουλευτικής» για προσωπικά θέματα είναι κάτι που θα μπορούσαμε να το κάνουμε όλοι, διότι μας επιτρέπει να έρθουμε σε καλύτερη επαφή με τον εαυτό μας, τα συναισθήματα, τα αδιέξοδα μας, τις εσωτερικές αγκυλώσεις και την επανάληψη στερεότυπων λαθών στη ζωή μας, αλλά και τις ανεσταλμένες δυνατότητες μας. Κάποιες φορές αυτό προκαλεί ένα σχετικό άγχος διότι πρέπει να εγκαταλείψουμε συνηθισμένες άμυνες και τρόπους λειτουργίας. Αυτό βιώνεται πολύ ομαλά στη συνάντηση με έναν έμπειρο και καλά εκπαιδευμένο ψυχοθεραπευτή, που  μπορεί να μας απαλλάξει από πολλά ανούσια άγχη. Δεν είναι ακριβώς το ίδιο όπως το  να συζητάς με έναν φίλο σου – πράγμα συχνά απαραίτητο, διότι αναγκαστικά αυτός θα προβάλλει πάνω σου τις δικές του αντιλήψεις, που δεν είναι πάντοτε βοηθητικές. Ο ειδικός βοηθά να βρεθούν διέξοδοι στα διάφορα άγχη ή προβλήματα της καθημερινότητας, διευρύνοντας την οπτική και τον τρόπο που ο κάθε άνθρωπος τα βιώνει ή βοηθώντας τον να καταλάβει τι ακριβώς συμβαίνει μέσα του ή σε μία σχέση του, να καταλάβει τι τον πονάει ή τον θυμώνει, ή καλύτερα τι κρύβεται πίσω από το θυμό ή την οργή που νοιώθει. Είναι διαφορετικό όμως το να κάνεις μια συζήτηση και διαφορετικό να «δεσμευτείς» σε μια θεραπευτική σχέση. Ψυχοθεραπεία δεν σημαίνει ότι κάποιος έχει ψυχικό νόσημα, το αντίθετο θα έλεγα. Συνολικά είναι μια διαδικασία που βοηθάει τον άνθρωπο να βάλει κάποια πράγματα σε τάξη, να άρει ίσως κάποια αδιέξοδα και να αντιμετωπίσει τις αντιφατικές ή συγκρουσιακές καταστάσεις γύρω του, αλλά και σε σχέση με τον εαυτό του. Ο λόγος που αποτρέπει πολλούς ανθρώπους που χρειάζονται βοήθεια να απευθυνθούν σε κάποιο ψυχολόγο δεν έχει να κάνει τόσο με την κοινωνική κατακραυγή ή την ντροπή απέναντι στον άλλο, αλλά με την ντροπή και το άγχος που προκαλείται σε σχέση με τον ίδιο του τον εαυτό.

Στη διάρκεια της συζήτησης μας αναφέρατε ότι πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι προέρχονται από άσχημες καταστάσεις που συμβαίνουν στο ενδοοικογενειακό περιβάλλον. Ο γνωστός ψυχίατρος Ματθαίος Γιωσαφάτ σε συνέντευξη του δήλωσε ότι η ελληνική οικογένεια είναι βαθιά προβληματική. Τι γνώμη έχετε;

Η αλήθεια είναι ότι εμείς οι Έλληνες έχουμε διάφορες «παθογένειες» (με την ευρεία έννοια του όρου), όπως έχουμε εξελιχθεί τις τελευταίες δεκαετίες ως κοινωνία και ως οικογενειακή δομή. Παλαιότερα είχαμε άλλες βέβαια, χειρότερες. Δεν είναι υπερβολή αυτό που είπε ο κ. Γιωσαφάτ. Βρισκόμαστε ακόμη σε μια μεταβατική κατάσταση, ως κοινωνία, και κουβαλάμε πολλά κατάλοιπα του παρελθόντος, τα οποία είναι δυσλειτουργικά, δεν τα επεξεργαζόμαστε, ενώ έχουμε την τάση να αφήνουμε πολλά προβλήματα – ενδοπροσωπικά, διαπροσωπικά, και κυρίως οικογενειακά – ανεπίλυτα. Συχνά, επιλέγουμε να μην τα θίγουμε καν. Στην κουλτούρα μας δεν υπάρχει η πραγματική συζήτηση/ανταλλαγή, επεξεργασία ή διαβούλευση διαπροσωπικών θεμάτων με ένα τρόπο ώριμο, σταθερό και αναγκαστικά λογικό. Καταφεύγουμε ως κοινωνία στους εύκολους συναισθηματισμούς και στην εκτόνωση, ισοπεδώνοντας την ίδια την πραγματικότητα, γι' αυτό θεωρούμε τους «ξένους» ως μη συναισθηματικούς. Από την άλλη, περάσαμε από την εποχή της κοινωνικής καταπίεσης και της αυταρχικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών – παλιότερα δεν αναγνωριζόταν καν οι ιδιαιτερότητες της παιδικής ηλικίας, στην εποχή της υπερπροστασίας και της παιδοκεντρικής οικογένειας, ταυτιζόμενοι απόλυτα με τα παιδιά μας. Αυτό συμβαίνει διότι πολλοί δεν έζησαν την παιδική ηλικία όπως θα ήθελαν, και κύριος ρόλος τους είναι πλέον να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις και τις επιθυμίες των παιδιών τους. Όμως για να μην υπάρχουν παρεξηγήσεις θα ήθελα να ξεκαθαρίσω ότι δεν μιλάμε για ψυχικά προβληματικές οικογένειες άλλα για οικογένειες με δυσλειτουργίες στον τρόπο διαπαιδαγώγησης. Αυτό που λέγεται «όταν υπάρχει η αγάπη», είναι μία γενικότητα, όχι μόνο δεν φτάνει, αλλά συχνά δημιουργεί τεράστια προβλήματα, εφόσον δεν βάζουμε όρια και δεν επιτρέπουμε στα παιδιά μας να αυτονομηθούν και κυρίως να γίνουν υπεύθυνα και να ωριμάσουν. Το πολιτικό σύστημα που όλοι μας καταγγέλλουμε -αλλά αποτελούμε μέρος του-, η ανευθυνότητα και η ροπή των πολιτικών στη δημαγωγία και στις εύκολες λύσεις για να ικανοποιήσουν όλη την κοινωνία και να διασφαλίσουν τη δικιά τους θέση, είναι η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος.