* Αρχιερατικός Επίτροπος Περιφέρειας Αγιάς
Αρχιμανδρίτης Νεκτάριος Δρόσος
Οι ναοί στα χωριά της Θεσσαλικής Αγιάς αποτελούν κτίσματα λατρευτικού χαρακτήρα δια μέσου των αιώνων (890 και εξής).
Στον σημερινό Δήμο της Αγιάς οι περισσότεροι ναοί είναι αφιερωμένοι στη Θεοτόκο και εορτάζουν το εορτολόγιο της Παναγίας μας. Έπονται αριθμητικά οι ναοί που τιμούν τον Άγιο Αθανάσιο Αλεξανδρείας και τον Άγιο Γεώργιο τον Τροπαιοφόρο.
Η Βυζαντινή παράδοση και ιστορία της «Αγίας» χώρας Αγιάς δικαιολογεί τον χαρακτήρα και τον χαρακτηρισμό της ως Θεοτοκούπολις. Το ιστορικό υπόβαθρο αυτής της ορολογίας με βάση την τιμή της Θεοτόκου Παναγίας έχει αφετηρία με την άνθηση του μοναχισμού στα ανατολικά παράλια της Αγιάς από τον 10ο αιώνα και κυρίως την περίοδο των Κομνηνών: Παναγία Βαθυρρέματος (890 – 980), Παναγία Βελίκας –Λούπου (1170 – 1190), Παναγία Σιβίλλη – Αμυγδαλής (8ος – 9ος αι.), Παναγία Αετολόφου (11ος αι. – 1362 – 17ος), Παναγία Μεγαλοβρύσου – Μοναστήρι (13ος – 1639), Παναγία Αγιάς «Κλαδιώτισσα» Ι.Μ. Παντελεήμονος (1292 – 1568), Παναγία Α και Β Πολυδενδρίου (1568 και 1575).
Οι ναοί που τιμούν τον Άγιο Αθανάσιο Αλεξανδρείας εορτάζουν τη μνήμη του ως Προστάτου των γεωργών και οι ναοί του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, αντιστοίχως, ως Προστάτου των κτηνοτρόφων. Δηλαδή, των πάσης φύσεως γεωργικών καλλιεργειών και των κάθε είδους ζώων. Οι ναοί που τιμούν τη μνήμη του Αγίου Αθανασίου είναι συνολικά δεκαπέντε και οι ναοί του Αγίου Γεωργίου είναι έντεκα.
Στην Αγιά ναοδομήθηκαν Ενοριακοί ναοί (συγκεκριμένων γεωγραφικών ορίων) για κάθε «μαχαλά» σε χρονιά οικονομικής ανάπτυξης από την άνθηση της σηροτροφίας (silk- church) (17ος αι.)
Εκτός των Ενοριακών Ναών (στα μικρά χωριά ήταν ένας κεντρικός ναός) που στην Αγιά ήταν οκτώ, Άγιος Γεώργιος, Σωτήρος, Άγιος Δημήτριος, Άγιοι Θεόδωροι, Άγιος Αντώνιος, Άγιος Νικόλαος Βουναίνης, Παναγία, Άγιος Αθανάσιος, υπήρχαν και ναοί αφιερωμένοι σε θαυματουργούς Αγίους. Πρώτος μετά την τριάδα που αναφέραμε (Παναγίας – Αγίου Αθανασίου – Αγίου Γεωργίου) ήταν η δυάδα των Αγίων Αναργύρων. Όλα τα Βυζαντινά χωριά έχουν ναούς αφιερωμένους στους Ιατρούς Αγίους Κοσμά και Δαμιανό.
Στους λόφους του κάμπου και στις κορφές του Κισσάβου, Μαυροβουνίου, Πολυδενδρίου, δεσπόζουν οι ναοί του Προφήτη Ηλιού (χωρίς να αποκλείονται και στον χαμηλότερο μαχαλά του Μεταξοχωρίου).
Η Αγιά, ωστόσο, έχει και ναούς με ξεχωριστό ιστορικό υπάβαθρο. Στα χρόνια που οι πιστοί δεν έκτιζαν ναούς από ανάγκη, αιτούμενοι, δηλαδή, υγεία, οι ναοί που ήσαν αφιερωμένοι στην Αγία Τριάδα είχαν στόχο να δηλώσουν την κατάλυση των ειδώλων της λατρείας του Διός, της Αφροδίτης και του Απόλλωνα.
Η σχέση των ναών της Αγίας Τριάδος στα οχτώ Βυζαντινά χωριά της Αγιάς, Βαθύρρεμα – Μεταξοχώρι – Ανατολή – Μεγαλόβρυσο – Μελίβοια – Σκήτη – Αετόλοφος – Αγιά, είναι συνδεδεμένη με την ύπαρξη νερού ως πηγής (μάνα νερού) ή ως ποταμού που είναι ενεργός (ποτίζει καλλιέργειες). Ίσως οι παλαιοί είχαν συνδιάσει την εορτή της Αγίας Τριάδος με τον Ευαγγελικό λόγο «Ο πιστεύων εις εμέ...ποταμοί εκ της κοιλίας αυτού ρεύσουσιν ύδατος ζώντος». Και για τον λόγο αυτό οι ναοί της Αγίας Τριάδος ναοδομούνται πλησίον πηγών – ποταμών που διαρρέουν χωριά ή οικισμούς.
Πολλοί ναοί στα υστεροβυζαντινά χρόνια αιτιολογούνται ως «τάματα». Αξιωματούχοι του Βυζαντινού κράτους που είχαν εξοριστεί, έκτιζαν ναούς για να εκφράσουν μεταμέλεια – συγνώμη ή ευχαριστία. Ο ναός της «Θεόπαιδος» στο Βαθύρρεμα οφείλει την επισκευή του στον Ευστάθιο Πρωτοσπαθάριο, διοικητή της περιοχής πριν τον 12ο αιώνα. Εικάζω ότι και ο ναός της Παναγίας Βελίκας (Λούπου) δεν δικαιολογεί τη ναοδόμησή του σε τόσο «λάθος» σημείο. Πώς είναι δυνατόν ένας από τους πιο σπουδαίους ναούς στα Βαλκάνια (recessed brick technique) να υπάρχει εκτός οικισμού στην αφάνεια; Μήπως αυτός που παρήγγειλε να κτισθεί από Κωνσταντινουπολίτες μαστόρους με τον συγκεκριμμένο ρυθμό το 1190 απέβλεπε μόνο στη συγχώρηση των αμαρτιών του, χωρίς να έχει στόχο την επείδειξη όπως σήμερα δηλώνουν κάποιοι ναοί των πόλεων και ναοί ιδιωτικής χρήσεως;
Τα σπουδαιότερα μνημεία της Αγιάς
1. Παναγία Βαθυρέματος (890/980)
2. Παναγία Bελίκας (1190) (recessed brick technique)
3. Ασκηταριά Αγ. Αναργύρων (+/- 1270)
Τα Κοινόβια Μοναστήρια
1. Ι.Μ. Παναγίας Στομίου (11ος – 12ος αι. -1492-1453)
2. Ι.Μ. Ιωάννου Θεολόγου Βελίκας (Σταυροπήγιο) 14ος αι.
3. Ι.Μ. Εισοδίων Θεοτόκου Αγιάς (1279 – 92) – 1568
4. Ι.Μ. Αγίων Αναργύρων Αγιάς (1588)
5. Ι.Μ. Παναγίας Μεγαλοβρύσου (13ος – 1639)
6. Ι.Μ. Προδρόμου Ανατολής (+/- 1550)
Οι περικαλλέστατοι ναοί της Αγιάς
1. Ι.Ν. Αγ. Γεωργίου Αγιάς (13ος 1749)
2. Ι.Ν. Παναγίας Αετολόφου (11ος -12ος -17ος -1822)
3. Ι.Ν. Αγ. Νικολάου Βουναίνης Αγιάς (+/- 1580)
4. Ι.Ν. Παναγίας Αγιάς (1569)
5. Ι.Ν. Αγ. Τριάδος Ανατολής (1632-40)
Τα ασκηταριά της Αγιάς
1. Αγίων Αναργύρων Αγιά (+/- 1270 1580)
2. Αγίου Δαμιανού Ανατολή “Τσιγγενέ” (1520)
3. Αγ. Παντελεήμονος Μελιβοίας (+/- 1500)
4. Αναλήψεως Αετολόφου (9ος - 1204 )
5. Αγ. Παρασκευής Ομολίου (1282-1328)
