Ήταν περιορισμένη γύρω από την Πρωτεύουσα του κράτους και σε κάποιες περιοχές του Δεσποτάτου Μυστρά. Δυστυχώς, όμως, οι θρησκευτικές έριδες που είχαν προηγηθεί, οι εμφύλιες διαμάχες, οι σταυροφορίες, η επικράτηση φεουδαρχιών, καθώς και η εμφάνιση αρκετών επικίνδυνων εχθρών, είχαν καταστήσει την Αυτοκρατορία ένα φάντασμα του παρελθόντος. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος κάνει μια απέλπιδα προσπάθεια, στέλνοντας πρεσβεία στον Πάπα Νικόλαο Ε’, για να ζητήσει βοήθεια.
Ο Πάπας, όμως, πήρε την ευκαιρία και έθεσε όρους για την ένωση των δύο Εκκλησιών. Έστειλε απεσταλμένους στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Καρδινάλιος Ισίδωρος και ο Αρχιεπίσκοπος Μυτιλήνης, συλλειτούργησαν στον Ναό της Αγίας Σοφίας. Αυτή η πράξη εξόργισε τους ανθενωτικούς, οι οποίοι με επικεφαλής τον Γεννάδιο Σχολάριο, τέλεσαν σε όλους τους ναούς Θεία Λειτουργία. Ο Μωάμεθ προετοιμαζόταν για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και στις 7 Απριλίου 1453, έστησε τις δυνάμεις του μπροστά από την Πύλη του Αγίου Ρωμανού και κήρυξε επίσημα την πολιορκία. Η τελική επίθεση των Οθωμανών έγινε στις 29 Μαΐου 1453. Το βράδυ της ίδιας ημέρας ο Πορθητής εισήλθε στον Ναό της Αγίας Σοφίας και προσευχήθηκε στον Αλλάχ, «αναβάς επί της Α. Τραπέζης», όπως αναφέρουν οι χρονικογράφοι.
Ο Βυζαντινός Ναός της Ύπατης Σοφίας του Ενσάρκου Λόγου του Θεού είναι γνωστός και ως Ναός της του Θεού Σοφίας ή Μεγάλη Εκκλησία.
Στις 27 Δεκεμβρίου του 537, ο Πατριάρχης Μηνάς, επιβαίνοντας σε τέθριππο αμάξι, έφτασε στην Αγία Σοφία, για να τελέσει τα Θυρανοίξια του λαμπρού αυτού Ναού. Στην τελετή των Θυρανοιξίων ήταν παρόντες ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και πλήθος κόσμου. Ο Ιουστινιανός ενθουσιασμένος από τη μεγαλοπρέπεια και το θέαμα του εσωτερικού χώρου, ανεφώνησε: «Νενίκηκά σε Σολομών».
Η Αγία Σοφία πρωτοκτίστηκε επί Μ. Κωνσταντίνου, ως ξυλόστεγη βασιλική, αλλά τον 4ον αιώνα καταστράφηκε, και κτίστηκε πάλι το 415.
Ο Ιουστινιανός ανέθεσε σε δύο αρχιτέκτονες, τον Ανθέμιο και Ισίδωρο, οι οποίοι έδωσαν νέες λύσεις και δημιούργησαν έναν μεταβατικό ρυθμό, τη Βασιλική με τρούλο. Ο θεμέλιος λίθος μπήκε στις 23 Φεβρουαρίου 532 μ.Χ., ενώ το χτίσιμο κράτησε πέντε χρόνια. Στο διάστημα αυτό δούλεψαν αρκετοί εργάτες και τεχνίτες, με σπάνια, πολύτιμα και πανάκριβα υλικά, τα οποία μεταφέρθηκαν από όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας. Το κόστος της κατασκευής ανήλθε σε πάνω από 300 εκατομμύρια νομίσματα. Από την Προκόννησο και Πεντέλη, μετέφεραν το πάλλευκο μάρμαρο, από την Αίγυπτο τον πορφυρίτη, από τη Θεσσαλία πράσινους ογκόλιθους.
Στα χωριά του Ολύμπου, Κρυόβρυση, παλιά Πουλιάνα, Σκαμνιά και Καρυά, διαχέεται μια τοπική παράδοση, οποία μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, ότι από την περιοχή Μπεχτέσι της Καρυάς και Τετνάτας, κουβάλησαν μεγάλες ποσότητες μαρμάρων για τον ναό. Ο Ναός έχει διαστάσεις 77Χ72 μέτρα και ο εντυπωσιακός ευρύς τρούλος, που κυριαρχεί σε όλη τη σύνθεση έχει διάμετρο 33μ και ύψος 62μ.
Το τύμπανο του τρούλου διατρυπούν στη σειρά 40 παράθυρα, από τα οποία μπαίνουν δέσμες φωτός. Εντυπωσιακά είναι τα δαντελωτά κιονόκρανα με το μονόγραμμα του Ιουστινιανού, οι σπάνιες αποχρώσεις της ορθομαρμάρωσης και οι ξεχωριστές μπρούτζινες πόρτες με τα μονογράμματα, τα οποία δημιουργούν την αίσθηση του πολύτιμου και του αναντικατάστατου. Στην Αγία Σοφία, ο πνευματικός χαρακτήρας της βυζαντινής τέχνης, βρήκε την τελειότητα της έκφρασης. Πολύχρωμα μάρμαρα, πεσσοί, κίονες, ορθομαρμαρώσεις, χρυσός, ψηφιδωτά, θόλοι, τόξα, ανάγλυφα, δαντελωτά κιονόκρανα, γείσα και κιονοστοιχίες, συνθέτουν το μεγαλείο του Ναού.
Το αρχαιότερο ψηφιδωτό που σώζεται στην Αγία Σοφία είναι η ένθρονη Παναγία με τον Χριστό στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού που αντικατέστησε τον σταυρό των Εικονομάχων. Η Παναγία απεικονίζεται πάνω σε θρόνο χωρίς ερεισίνωτο, να έχει στα γόνατα και να παρουσιάζει στους πιστούς το Χρυσοντυμένο βρέφος. Εξάλλου, έκφραση του νέου κλίματος τέχνης, αποτελεί η μεγάλη Δέηση, η οποία καταλαμβάνει τη δυτική πλευρά στο νότιο υπερώο, στα λεγόμενα Κατηχούμενα.
Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται ο Χριστός, ο οποίος κρατεί στο αριστερό χέρι κλειστό το Ευαγγέλιο και με το δεξί ευλογεί... Στα πλάγια είναι η Παναγία και ο Ιωάν. Πρόδρομος.
Δυστυχώς, όμως, το κόσμημα αυτό της Ορθοδοξίας, η Μεγάλη Εκκλησία, μαζί με την Κωνσταντινούπολη, βρίσκονται στα χέρια αλλόθρησκων. Μακάρι, να έρθει εκείνη η μέρα, για την οποία μιλούν οι θρύλοι και Προφητείες «Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα είναι» και να γίνει το κόσμημα της ορθοδοξίας.

Από τον Απόστολο Ποντίκα,
δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών