Ο Πηνειός στη Μυθολογία και την Ιστορία

Η Κοιλάδα των Τεμπών

Από τον Ευάγγελο Μπαλντούνη, φιλόλογο

* Η ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΗΝΕΙΟΥ: Στη μυθολογία ο Πηνειός υπήρξε ένας ποτάμιος θεός. Ήταν δηλ. ο θεός τού ομώνυμου ποταμού. Είναι από τα ποτάμια με έντονη παρουσία στη μυθολογία και πολλοί μύθοι συνοδεύουν τη μακραίωνη ιστορία του. Γονείς του: ο Ωκεανός και η Τηθύς (που ήταν αδέλφια, παιδιά Ουρανού και Γαίας). Αδελφές του οι Ωκεανίδες. Ο Πηνειός παντρεύτηκε την Κρέουσα, παιδί κι αυτή του Ουρανού και της Γαίας. Απέκτησε δύο παιδιά: τον Υψέα (που έγινε βασιλιάς των Λαπιθών) και τη Στίλβη. Η Στίλβη με τον Απόλλωνα έκανε δύο γιους: τον Λαπίθη και τον Κένταυρο. Επίσης κόρες τού Πηνειού ήταν και οι Νύμφες Τρίκκη και Λάρισα, που έδωσαν τα ονόματά τους στις ομώνυμες πόλεις...
* Ο ΜΥΘΟΣ: Σύμφωνα με μια μυθική παράδοση, οι θεοί τού Ολύμπου ζήλεψαν την εύνοια τού Απόλλωνος για την όμορφη Πίνδο, στην οποία είχε εμπιστευτεί τις αγαπημένες του Μούσες και Νύμφες. Ο Απόλλων για να ματαιώσει τα άσχημα σχέδια των θεών, πάντρεψε την Πίνδο με ένα όμορφο παλικάρι, τον ξακουστό Λίγκα (τα σημερινά βουνά Χάσια). Από την ένωση τού αγαπημένου ζευγαριού άρχισαν να ξεπροβάλουν στη Δυτική Θεσσαλία μαγευτικές κοιλάδες και γοητευτικά τοπία. Αυτό εξόργισε ακόμα περισσότερο τους θεούς και απαίτησαν τον χωρισμό τους....
Μάταια παρακαλούσαν και έχυναν πικρά δάκρυα για να τα αφήσουν ενωμένα. Οι θεοί σκληροί και αμετάπειστοι, ανάγκασαν το ζευγάρι να χωρίσει. Από τότε η Πίνδος και ο Λίγκας (Χάσια) νοσταλγώντας τη χαμένη ευτυχία τους συνέχεια δακρύζουν. Από τα δάκρυα αυτά δημιουργήθηκε ο Πηνειός, που πηγάζει από το σημείο χωρισμού των δύο αγαπημένων βουνών... Άλλος μύθος αναφέρει πως ο Πηνειός είχε δύο αδέλφια: τον Άραχθο και τον Αχελώο.
* ΑΠΟΛΛΩΝ και ΔΑΦΝΗ: Στην κοιλάδα των Τεμπών και δίπλα από τον εθνικό δρόμο, υπάρχει η «Πηγή της Δάφνης». Αποκαλείται έτσι γιατί, κατ’ άλλον μύθο, ο Πηνειός ήταν πατέρας της Δάφνης (μητέρα της η Γαία). Ο Απόλλων ερωτεύτηκε σφοδρά τη Δάφνη. Όμως η Δάφνη στάθηκε εντελώς αδιάφορη (ο Έρως τη «χτύπησε» με το ασημένιο βέλος κι όχι με το χρυσό). Ο Απόλλων άρχισε να την κυνηγά ασταμάτητα. Απελπισμένη η Δάφνη ζήτησε βοήθεια από τη μητέρα της, τη Γαία. Η Γαία, μόλις ο Απόλλων την έφτασε και προσπάθησε να την αγκαλιάσει, τη μεταμόρφωσε στο φυτό δάφνη. Ο Απόλλων τότε έκοψε ένα κλαδί της και στεφανώθηκε. Έτσι η δάφνη έγινε το ιερό φυτό του...
* ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΣ, ΣΤΟΝ ΠΗΝΕΙΟ: Πρώτοι οι Έλληνες κι έπειτα οι Ρωμαίοι, στεφάνωναν με κλαδιά δάφνης τους νικητές των αγώνων. Ακόμα και σήμερα η δάφνη ταυτίζεται με τη δόξα και τη νίκη. Αναφέρεται ότι η Πυθία των Δελφών μασούσε φύλλα δάφνης πριν δώσει τον χρησμό της... Η Αφροδίτη ερχόταν στον Πηνειό ποταμό όταν ήθελε να ανακτήσει την αγνότητά της (υπάρχει η σχετική «Πηγή της Αφροδίτης»). Οι Μούσες επίσης επιλέγουν τον Πηνειό για κατοικία τους (υπάρχει η «Πηγή των Μουσών»).
Γύρω από την κοίτη τού Πηνειού αναπτύχθηκαν πριν από χιλιετίες οι πρώτες κοινότητες ανθρώπων στη Θεσσαλία. Δημιουργήθηκαν οικισμοί, ορισμένοι από τους οποίους συνεχίζουν τη ζωή τους κατά την εποχή τού χαλκού (3.300 - 1.100 π.Χ). Στα ιστορικά χρόνια μετατρέπονται σε ισχυρές, οχυρωμένες πόλεις με σημαντικό ρόλο στα ιστορικά δρώμενα τής περιοχής.
* ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑ (1.100 μ.Χ.) «ΣΑΛΑΜΠΡΙΑΣ»: Στον Μεσαίωνα ο Πηνειός δεν διατήρησε το όνομά του και ακολούθησε τη μοίρα ελληνικών ποταμών που έχασαν την αρχαία ονομασία τους. Αποκαλείται τώρα «Σαλαμπριάς» (πολλοί και σήμερα τον επονομάζουν έτσι). Η ονομασία αυτή πιθανώς να προέρχεται από σχετική σλαβική ή σερβική λέξη, που σημαίνει: βρύση, κάνουλα, νερό. Τρίστιχο τραγούδι λέει: «Η Σαλαμπριά κατέβασε με ήλιο, με φεγγάρι. / Φέρνει δέντρα, φέρνει κλαδιά, δέντρα ξεριζωμένα. / Φέρνει και μια γλυκομηλιά με μήλα φορτωμένη».
Ειδικός με τα τοπωνύμια γράφει: Σαλαμπριά ή Σαλαμπριάς (ο Πηνειός): α) Λέξη βαρβαρική με θρακική κατάληξη - bria = φρούριο. β) Αρχαία ελληνική λέξη «σαλάμβη» = τρύπα απ’ όπου μπαίνει φως. Το τουρκικό όνομά του ήταν «Κιοστούμ» ή «Κιοστέμ», ενώ το τελευταίο τμήμα τής διαδρομής του λεγόταν Ababa (η ονομασία τού οικισμού Τέμπη είναι «Μπαμπά»)....
Από τον Όμηρο χαρακτηρίζεται «αργυροδίνης»: το ποτάμι δηλαδή που κυλάει ορμητικά, δημιουργεί ως εκ τούτου περιστροφικές κινήσεις τού καθαρού νερού, που κάτω απ’ τον λαμπερό ήλιο αστράφτουν, γυαλίζουν, λάμπουν σαν το ασήμι....