«Ο γραμματέας την πένα του, ο γεωργός τ’ αλέτρι του, ο παπάς το πετραχήλι του
κι ο τσοπάνος την κλίτσα του!» έλεγαν στο χωριό μου.
Εκτός από τον τρουβά, που τις περισσότερες φορές δεν περιείχε τίποτα περισσότερο από ψωμί και τυρί και το καλοκαίρι και καμιά ντόπια ντομάτα, διπλωμένα στην πετσέτα ή ένα παγούρι με νερό, μπορεί και λίγο κρασάκι, για να περάσει τη μέρα του ο τσοπάνος, τον εξοπλισμό του συμπλήρωναν η κάπα και η κλίτσα, η οποία εκτός από το όνομα αυτό, λεγόταν και κλούτσα, σκόπι κ.ά.
Τι ήταν (είναι) όμως η κλίτσα, σε τι χρησίμευε και πώς φτιάχνονταν; Ας τα πάρουμε ένα-ένα και ας τα δούμε αναλυτικά, για να μπορέσουμε οι πιο παλιοί να τα θυμηθούμε και οι νεότεροι για να τα μάθουνε, γιατί δεν ξέρεις ποτέ πώς θα τα φέρει η ζωή και μπορεί (ορισμένοι) να τη χρειαστούν κιόλας (μακάρι, δεν είναι και άσχημα, γιατί κανένα επάγγελμα δεν είναι υποτιμητικό!).
Η κλίτσα, ως γνωστόν, είναι ένα μακρύ (συνήθως ξύλινο) μπαστούνι, με μια καμπυλωτή χειρολαβή. Την κρατούσαν κατ’ αρχάς οι τσοπάνηδες {αυτή ήταν τελείως απλή, χωρίς κεντήματα στο ξύλο (γιατί θα χαλούσαν με την καθημερινή χρήση) και μακριά (έφτανε συνήθως μέχρι τον λαιμό του, για να μην τον εμποδίζει να περνάει κάτω από χαμηλά δέντρα και ανάμεσα σε θάμνους)} και η χρήση της ήταν (γιατί σήμερα δεν είναι) απλή, αλλά σημαντική: Οδηγούσε τα ζώα στη βοσκή και στον δρόμο. Με αυτή θα έπιανε αυτά που ήθελε, όταν χρειαζόταν από το πισινό πόδι στο άρμεγμα, στο μαντρί και στο λιβάδι. Τη χρησιμοποιούσε για το πέρασμα των ζώων στη στρούγκα για να ξεχωρίσει τα κριάρια που χτυπιούνταν την άνοιξη, κατά τη διάρκεια του ζευγαρώματος των προβάτων. Πάνω σε αυτήν έπρεπε να στηριχτεί κατά τη διάρκεια της ημέρας, όταν ανέβαινε και κατέβαινε με το κοπάδι του τα δύσκολα μονοπάτια, τα βουνά και τα λαγκάδια. Ακουμπώντας σε αυτή και με την κάπα του στο κεφάλι, για να σταθεί όρθιος στη βροχή. Να στηριχτεί για να καθίσει στο χώμα και να σηκωθεί από εκεί. Να τη χρησιμοποιήσει σαν στήριγμα, για να μεταφέρει στον ώμο του τον τρουβά του ή άλλα αντικείμενα. Ακόμα με αυτή θα συμπούσε (συμπάω: τακτοποιώ τα αναμμένα ξύλα) τη φωτιά στη μοναξιά του τις κρύες νύχτες, θα έφερνε κοντά του τα μακρινά κλαδιά τραβώντας τα, θα κατέβαζε τα ξερά κλαδιά από τα δέντρα να τα έχει για προσάναμμα, θα έφτανε κανένα φρούτο (μήλο, γκόρτσο, σύκο, σταφύλι, κεράσι) που δεν θα μπορούσε με το χέρι του, με αυτή θα αντιμετώπιζε τα σκυλιά που θα του χιμούσαν από τις άλλες στάνες, θα έκανε θόρυβο για να φύγουν τα φίδια που θα συναντούσε στον δρόμο του ή θα τα σκότωνε, όταν νόμιζε ότι κινδυνεύει. Θα αναμερούσε (αναμεράω: παραμερίζω, βάζω στην άκρη) τα ξερά χόρτα ή όσα τον εμπόδιζαν στον δρόμο του, θα σήκωνε τα κλαδιά για τον φράχτη και τη στρούγκα και τέλος θα τη χρησιμοποιούσε σαν «όπλο» για κάποιον ενδεχόμενο καβγά (συνήθως με άλλο τσομπάνο), γιατί υπήρχαν και αυτά (όχι σε μεγάλο βαθμό βέβαια).
Για το καφενείο ή για τα παζάρια και την αγορά στην πόλη όταν κατέβαιναν, είχαν άλλη, η οποία ήταν πιο κοντή και είχε περισσότερο σκάλισμα, γιατί έπρεπε να δείχνει τη γοητεία της, την αρχοντιά της, το πολύ μεράκι, τη δεξιοτεχνία και την υπομονή του καλλιτέχνη κατασκευαστή της, ο οποίος δεν ήταν άλλος από τον ίδιο τον τσοπάνο! Την κρατούσε με υπερηφάνεια και μ’ αυτήν έκανε τις επίσημες εμφανίσεις του στα μαγαζιά ή τις επισκέψεις του σε συγγενικά και φιλικά σπίτια, σε ονομαστικές γιορτές κ.λπ.
Κλίτσα ακόμη και σήμερα, που λείπουν τα ζώα, έχουν ορισμένοι άνθρωποι, κυρίως στην επαρχία, για περπάτημα και για συντροφιά. Χρησιμοποιείται από τα ηλικιωμένα συνήθως άτομα σαν στήριγμα, σαν τρίτο πόδι δηλαδή για να το πούμε πιο απλά, στην έξοδό τους στο καφενείο, στην πλατεία, στην εκκλησία και στον περίπατο. Κυρίως με την κλίτσα στο χέρι, ο μεσήλικας και ο υπερήλικας νιώθει ένα συναισθηματικό ανέβασμα. Έναν σύνδεσμο με τη ζωή στο χωριό, από την οποία έχει έντονες αναμνήσεις και συναισθήματα. Αυτό το ταπεινό εργαλείο γίνεται συνδετικός κρίκος με το παρελθόν. Ένα παρελθόν με τις δυσκολίες, που είχε τότε η χωριάτικη ζωή.
Είχε όμως και κάποιες μεταφορικές χρήσεις: «Έμεινε με την κλίτσα στο χέρι» έλεγαν για τον τσοπάνο που έπαθε μεγάλη ζημιά στο κοπάδι. «Πήρα την κλίτσα» έλεγε κάποιος που δεν έπαιρνε τα γράμματα και γινόταν κτηνοτρόφος. «Κρεμάστηκα στην κλίτσα», δηλαδή αφοσιώθηκα και ζω με τα ζωντανά μου». Την κρέμασα την κλίτσα», έλεγε κάποιος που με τη θέλησή του εγκατέλειπε το επάγγελμα του κτηνοτρόφου. «Μη ξύνεσαι στην κλίτσα του τσοπάνη», δηλαδή μην πας γυρεύοντας.
Ο τσοπάνος ο μερακλής διακρίνεται από την κλίτσα και τον τρουβά του. Τον τρουβά, τον έφτιαχνε η γυναίκα του. Την κλίτσα όμως την έφτιαχνε ο ίδιος. Διάλεγε το καλύτερο ξύλο (Οκτώβριο ή Νοέμβριο, γιατί κατέβαιναν οι χυμοί), συνήθως και στα μέρη μας την κρανιά, το έκοβε με το τσεκουράκι του και το κρεμούσε στον τοίχο όρθιο, για να στραγγίσει τα νερά του. Μετά το καψάλιζε στη φωτιά και του έβγαζε τη φλούδα με ένα μαχαίρι. Την πολλή δουλειά όμως την είχε η χειρολαβή ή η κατσιούλα όπως τη λέγαμε, διότι εκεί έπρεπε να δώσει το μεγαλύτερο βάρος, ώστε να γίνει η κλίτσα ξεχωριστή και να ταιριάζει με την ομορφιά της φύσης και τη βουνίσια ζωή.
Τα τελευταία χρόνια και λίγο πριν «συνταξιοδοτηθεί» και περάσει τον υπόλοιπο χρόνο της ζωής της στις προθήκες των καταστημάτων πώλησης των παραδοσιακών αυτών αντικειμένων ή σε ένα καλό μέρος και στη γωνία σε κάποιο Λαογραφικό Μουσείο, απέκτησε και έναν ακόμα ρόλο: Εκτός από σύμβολο εξουσίας στα ζώα, επέβαλε μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες και την «ηγετική παρουσία της» και σε ομάδες ανθρώπων, σε συμβολικό βέβαια επίπεδο. Για παράδειγμα, δεν ήταν ασυνήθιστη η χειρονομία κάποιων πολιτών να χαρίζουν κλίτσες σε πολιτικούς.
Σήμερα, η κλίτσα δεν χρησιμοποιείται όπως παλιότερα, γιατί τα επαγγέλματα με τα οποία συνδέονταν έχουν αλλάξει και έχουν εκσυγχρονιστεί. Δεν υπάρχουν κοπάδια και στάνες, όπου οι κτηνοτρόφοι να γυρίζουν από περιοχή σε περιοχή, αλλά σύγχρονες κτηνοτροφικές μονάδες. Το παρήγορο πάντως είναι ότι υπάρχουν ακόμη άνθρωποι «μερακλήδες», συλλέκτες, λάτρεις της κλίτσας και λάτρεις της παράδοσης και του πολιτισμού της χώρας μας!